بحران واردات سخت‌افزار در ایران؛ چرا تأمین تجهیزات IT این‌قدر دشوار شده است؟

اقتصادآنلاین، مهرین نظری: بازار سخت‌افزار در ایران در حال تجربه یکی از دشوارترین دوره‌های خود است. افزایش قیمت دلار، محدودیت‌های شدید در نقل‌وانتقال مالی و فشار‌های گمرکی باعث شده که تأمین تجهیزات IT به یک معضل بزرگ تبدیل شود. طبق گزارش‌های رسمی، واردات قطعات سخت‌افزاری در سال ۱۴۰۲ نسبت به سال گذشته بیش از ۶۰ درصد کاهش داشته است که این کاهش مستقیماً بر عملکرد شرکت‌های فناوری، دیتاسنترها، سازمان‌های دولتی و حتی کاربران عادی تأثیر گذاشته است.

یکی از بزرگ‌ترین مشکلات، نبود یک سیاست واحد در تخصیص ارز برای واردات تجهیزات IT است. در حالی که بسیاری از کشور‌ها برای توسعه فناوری و زیرساخت‌های دیجیتال خود مشوق‌های مالی و تسهیلاتی ارائه می‌دهند، در ایران، نه‌تنها چنین حمایتی وجود ندارد، بلکه فرآیند واردات به‌شدت پیچیده و زمان‌بر شده است.

یکی از فعالین حوزه دیتاسنتر که نخواست نامش فاش شود، در گفت‌و‌گو با رسانه‌ها اظهار داشت: «برای تأمین یک سرور ساده که قیمت آن در بازار جهانی ۵۰۰۰ دلار است، باید چندین ماه در صف تخصیص ارز منتظر بمانیم، تازه اگر خوش‌شانس باشیم و گمرک آن را توقیف نکند.»

 این در حالی است که بسیاری از شرکت‌های بزرگ ناچار شده‌اند به سراغ بازار‌های ثانویه بروند، یعنی قطعاتی که از طریق دلالان و با قیمت‌های چند برابر وارد کشور می‌شود.مشکل فقط به سرور‌ها و تجهیزات شبکه محدود نمی‌شود. حوزه‌های کلیدی مانند هوش مصنوعی، پردازش داده‌های کلان و حتی گیمینگ نیز از این بحران ضربه خورده‌اند.

طبق گزارش‌های منتشرشده در پایگاه خبری دنیای اقتصاد، قیمت کارت‌های گرافیکی موردنیاز برای پردازش‌های سنگین در ایران تا ۳۰۰ درصد افزایش یافته است. به‌عنوان مثال، کارت گرافیک NVIDIA RTX ۴۰۹۰ که در بازار جهانی حدود ۲۰۰۰ دلار قیمت دارد، در ایران تا ۸۰۰۰ دلار معامله می‌شود. این افزایش قیمت به معنای آن است که شرکت‌های فعال در حوزه هوش مصنوعی، انیمیشن‌سازی، طراحی صنعتی و تحلیل داده، توانایی رقابت با بازار‌های بین‌المللی را از دست داده‌اند. علاوه بر این، شرکت‌های نوپا که نیاز به سرور‌های ابری و پردازش قوی دارند، به‌جای استفاده از تجهیزات داخلی، مجبورند سراغ سرویس‌های خارجی مانند AWS و Google Cloud بروند که خود به دلیل تحریم‌ها، مشکلات زیادی برای استفاده از آنها دارند.

دولت نیز سیاست مشخصی برای حمایت از این صنعت ارائه نکرده است. در سال‌های اخیر، بار‌ها وعده داده شده که تسهیلاتی برای تأمین تجهیزات IT در نظر گرفته می‌شود، اما در عمل، نه‌تنها هیچ تسهیلی ارائه نشده، بلکه محدودیت‌های جدیدی اعمال شده است.

طبق گزارش‌های منتشرشده در رسانه‌های رسمی، در شش ماه اول سال ۱۴۰۲، بیش از ۴۰۰۰ دستگاه سرور در گمرک توقیف شده و تنها بخش کوچکی از آنها توانسته‌اند مجوز ترخیص دریافت کنند. بسیاری از این سرور‌ها متعلق به بانک‌ها، شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات ابری و استارتاپ‌های بزرگ بوده که اکنون با چالش‌های بزرگی روبه‌رو هستند.

یکی از مدیران یک شرکت استارتاپی که در حوزه پردازش ابری فعالیت دارد، در گفت‌وگویی با ایران‌اکونومیست اعلام کرده است: «وقتی نمی‌توانیم تجهیزات موردنیاز را تأمین کنیم، چطور انتظار دارند که اکوسیستم فناوری رشد کند؟ در چنین شرایطی، بسیاری از شرکت‌ها به فکر انتقال فعالیت‌های خود به خارج از کشور افتاده‌اند.»

این بحران تنها به بخش خصوصی محدود نمی‌شود. بسیاری از نهاد‌های دولتی و سازمان‌های حیاتی نیز تحت تأثیر این شرایط قرار گرفته‌اند. یکی از بزرگ‌ترین مشکلاتی که اخیراً در کشور دیده شده، کاهش ظرفیت پردازشی مراکز داده دولتی است که باعث اختلال در برخی خدمات الکترونیکی شده است. برخی کارشناسان هشدار داده‌اند که اگر این روند ادامه پیدا کند، دولت در تأمین زیرساخت‌های پردازشی برای پروژه‌های کلانی مانند هوش مصنوعی، اینترنت ملی و خدمات ابری داخلی، دچار بحران خواهد شد.

در چنین شرایطی، راهکار چیست؟ برخی کارشناسان معتقدند که ایران باید به دنبال تأمین تجهیزات از کشور‌هایی مانند چین و روسیه باشد که موانع تحریمی کمتری دارند. اما این راهکار نیز چالش‌های خود را دارد. به گفته یکی از کارشناسان حوزه فناوری، تجهیزات چینی معمولاً کیفیت پایین‌تری نسبت به برند‌های مطرح جهانی دارند و همین موضوع باعث افزایش هزینه‌های نگهداری و کاهش کارایی در بلندمدت می‌شود. 

 علاوه بر این، واردات از چین و روسیه نیز به دلیل محدودیت‌های بانکی و پیچیدگی‌های گمرکی، روندی ساده و کم‌هزینه نخواهد بود.در نهایت، اگر دولت و بخش خصوصی به دنبال حفظ اکوسیستم فناوری کشور هستند، باید تغییرات اساسی در سیاست‌های تجاری و ارزی ایجاد کنند. حذف موانع غیرضروری گمرکی، ارائه تسهیلات ارزی برای تأمین تجهیزات IT، ایجاد مسیر‌های مالی جایگزین برای واردات و حتی تلاش برای بهبود روابط بین‌المللی، از جمله اقداماتی است که می‌تواند بحران فعلی را کاهش دهد. اگر این اقدامات به‌سرعت انجام نشود، پیامد‌های آن فراتر از افزایش قیمت سخت‌افزار خواهد بود و به سقوط بسیاری از شرکت‌های فناوری و خروج استارتاپ‌های نوآور از ایران منجر خواهد شد.