اپ استورها علیه دموکراسی/ انحصار دیجیتال چطور آزادی را گروگان گرفته است؟

اقتصادآنلاین، مهرین نظری: دموکراسی مفهومی است بر پایه مشارکت عمومی، شفافیت و پاسخ‌گویی قدرت. اما اپ استورها، به‌ویژه اپ استور اپل، دقیقاً نقطه مقابل این ارزش‌ها عمل می‌کنند. قوانین آنها شفاف نیست، فرآیند بررسی اپ‌ها مبهم است، و تصمیم‌های آنها به هیچ نهادی پاسخگو نیست. توسعه‌دهندگان، استارتاپ‌ها و حتی دولت‌ها در برابر تصمیم‌های این پلتفرم‌ها عملاً بی‌دفاع هستند.

در سال ۲۰۲۳، اپل تنها در آمریکا بیش از ۱.۵ میلیون اپلیکیشن را از اپ استور حذف کرد یا اجازه انتشار نداد. دلیل؟ نقض خط‌مشی‌هایی که تنها اپل تفسیر آن را در اختیار دارد. این عدد، فقط در یک کشور و تنها برای یک اپ استور ثبت شده است. اگر این رفتار از سوی دولت یک کشور انجام می‌شد، جهان آن را نقض آشکار آزادی بیان می‌دانست. اما وقتی اپ استور‌ها چنین می‌کنند، سکوت سنگینی در فضای رسانه‌ای حاکم می‌شود.

سانسور در لباس شیک فناوری

در جریان اعتراضات سیاسی در برخی کشورها، بار‌ها دیده شده که اپ استور‌ها اپلیکیشن‌های اطلاع‌رسانی یا سازماندهی اعتراضات را حذف کرده‌اند. نمونه مشهور آن حذف اپلیکیشن HKmap.live در سال ۲۰۱۹ از اپ استور بود. این اپ اطلاعات لحظه‌ای از حضور پلیس در هنگ‌کنگ ارائه می‌داد و توسط معترضان دموکراسی‌خواه استفاده می‌شد. اپل این اپ را به دلیل «خطرات امنیتی» حذف کرد، اما بسیاری کارشناسان آن را تسلیم شدن در برابر فشار دولت چین دانستند.

اما، آیا یک شرکت خصوصی در دره سیلیکون باید حق داشته باشد درباره ابزار‌های ارتباطی مردم در نقاط دیگر جهان تصمیم‌گیری کند؟ اگر پاسخ منفی است، پس باید پذیرفت که ساختار اپ استور‌ها در تضاد مستقیم با دموکراسی عمل می‌کند.

اپ استورها، قاضی، هیئت منصفه و جلاد

دموکراسی بر اصل تفکیک قوا بنا شده، اما اپ استور‌ها همه قدرت‌ها را در خود متمرکز کرده‌اند. آنها هم قانون‌گذار هستند (از طریق مقررات داخلی)، هم قاضی (در تفسیر این قوانین)، هم اجراکننده حکم (در حذف اپ‌ها یا تعلیق حساب‌ها). توسعه‌دهنده‌ای که از تصمیم اپ استور ناراضی باشد، تنها می‌تواند در دادگاه داخلی خود شرکت اپل یا گوگل اعتراض کند. اما این دادگاه نه مستقل است، نه شفاف.

مطالعه‌ای که توسط گروه Digital Democracy در سال ۲۰۲۴ انجام شده نشان می‌دهد که ۷۲ درصد از توسعه‌دهندگان اپلیکیشن که اپ آنها در اپ استور مسدود شده، هیچ راه مؤثری برای تجدیدنظر نداشته‌اند. تنها ۱۸ درصد توانسته‌اند بدون تغییر جدی در محتوای اپ، دوباره مجوز انتشار بگیرند.

سهم ۳۰ درصدی اپ استور‌ها از اقتصاد دیجیتال

نقش اپ استور‌ها فقط در زمینه سانسور و تصمیم‌گیری نیست. آنها به‌عنوان تنها دروازه ورود اپلیکیشن‌ها به گوشی‌ها، سهم عظیمی از اقتصاد دیجیتال را به خود اختصاص داده‌اند. اپل برای هر تراکنش انجام‌شده درون اپ‌های اپ استور، تا ۳۰ درصد کارمزد دریافت می‌کند. این نرخ بالا بار‌ها مورد اعتراض شرکت‌هایی مثل اسپاتیفای و اپیک گیمز قرار گرفته است.

در سال ۲۰۲۳، درآمد اپل از اپ استور به بیش از ۸۵ میلیارد دلار رسید. رقمی که از تولید ناخالص داخلی برخی کشور‌های کوچک بیشتر است. این حجم از انحصار مالی، نه‌تنها خفه‌کننده نوآوری است، بلکه رقابت را هم از بین می‌برد. توسعه‌دهندگان کوچک که توان پرداخت چنین کارمزدی را ندارند، از رقابت خارج می‌شوند و تنها غول‌های بزرگ باقی می‌مانند.

چرا دموکراسی به اپ استور‌ها باخته است؟

در نظام‌های دموکراتیک، ابزار‌های توزیع اطلاعات نباید در دست گروهی خاص یا قدرتی انحصاری باشد. اما اپ استور‌ها دقیقاً این کار را کرده‌اند. آنها کنترل کامل بر ابزار‌های ارتباطی، ابزار‌های رسانه‌ای و حتی ابزار‌های مالی کاربران دارند. این یعنی کنترل زیرساخت‌های اصلی آزادی بیان، آزادی اطلاعات و عدالت اقتصادی.

مطابق گزارش سالانه Digital Rights Watch، بیش از ۸۳ درصد کاربران در آمریکا و اروپا، اپلیکیشن‌های خود را تنها از طریق اپ استور و گوگل پلی دریافت می‌کنند. این انحصار در توزیع محتوا، به این شرکت‌ها قدرتی می‌دهد که از بسیاری دولت‌ها بیشتر است. در واقع، اپ استور‌ها تبدیل به دولت‌های سایه‌ای شده‌اند که بدون رأی مردم، برای زندگی دیجیتال آنها تصمیم می‌گیرند.

دولت‌ها و سکوت معنادار

در برابر این سلطه فزاینده، سکوت بسیاری از دولت‌ها نیز جای پرسش دارد. شاید دلیل این سکوت، وابستگی گسترده نهاد‌های دولتی به همین زیرساخت‌ها باشد. وقتی دولت‌ها برای اجرای خدمات عمومی، از اپ‌های موبایلی استفاده می‌کنند که تنها از طریق اپ استور‌ها قابل دسترسی هستند، عملاً به زیرساخت‌های یک شرکت خصوصی وابسته می‌شوند.

در سال ۲۰۲۲، دولت دانمارک اعلام کرد قصد دارد برای آموزش مجازی، از یک اپ آموزشی داخلی استفاده کند. اما اپ استور آن را به دلیل «عدم تطابق با خط‌مشی‌های طراحی» رد کرد. این یعنی حتی دولت‌ها هم مجبورند مطابق سیاست‌های اپ استور‌ها حرکت کنند، نه برعکس.

رهایی ممکن است؟

برخی کشور‌ها مانند اتحادیه اروپا تلاش‌هایی برای شکستن این انحصار آغاز کرده‌اند. قانون DMA (Digital Markets Act) اتحادیه اروپا از سال ۲۰۲۴ شرکت‌هایی مثل اپل و گوگل را موظف کرده امکان نصب اپلیکیشن از خارج از اپ استور را نیز فراهم کنند. اپل با اکراه پذیرفته تا در نسخه iOS ۱۷.۴ چنین قابلیتی را در برخی کشور‌ها فعال کند. اما هنوز راهی طولانی برای تحقق دموکراسی دیجیتال باقی مانده است.

در ایران، وضعیت به‌مراتب بدتر است. نبود اپ استور‌های مستقل و وابستگی به نسخه‌های محدود و فیلترشده، نه‌تنها تجربه کاربر را محدود کرده، بلکه موجب رانت و تبعیض در میان توسعه‌دهندگان داخلی نیز شده است. بازار‌های بومی نیز اگرچه جایگزین‌هایی به نظر می‌رسند، اما اغلب خود گرفتار سانسور و انحصار داخلی هستند.

اگر دموکراسی قرار است در عصر دیجیتال زنده بماند، باید برای بازپس‌گیری زیرساخت‌های اطلاعاتی اقدام کرد. اپ استور‌ها با کنترل محتوا، تحمیل کارمزد‌های سنگین، تصمیم‌گیری‌های یک‌جانبه و انحصار توزیع، تهدیدی جدی برای بنیان‌های دموکراتیک در جهان هستند. آنها در عمل جای نهاد‌های منتخب را گرفته‌اند، بدون آن‌که پاسخگو باشند.آینده دموکراسی، بیش از آن‌که در صندوق رأی یا مجلس نمایندگان رقم بخورد، در سیاست‌های اپ استور‌ها تعیین می‌شود؛ و اگر سکوت کنیم، ممکن است روزی بیدار شویم و ببینیم همه چیز را، بی‌آنکه متوجه شویم، به آنها واگذار کرده‌ایم.