علت اختلاف نظر ایران و آمریکا در دور سوم مذاکرات مسقط
دور سوم مذاکرات ایران و آمریکا با بحث بر سر جزئیات فنی پیچیده در پنج محور پایان یافت. محور‌های اختلاف میان کارشناسان چیستند و هر طرف چه پیشنهادی برای حل آن داشته است؟
دور سوم مذاکرات غیرمستقیم ایران و ایالات متحده، که در مسقط عمان آغاز شد، با تمرکز بر گفت‌و‌گو‌های فنی و کارشناسی، مرحله‌ای حساس در تلاش‌های دیپلماتیک برای کاهش تنش‌های هسته‌ای است. این مذاکرات، که با میانجی‌گری عمان برگزار می‌شود، در شرایطی پیچیده و تحت فشار تحریم‌های جدید دولت دونالد ترامپ و تهدیدات نظامی پیش می‌رود. اخبار ۷۲ ساعت اخیر نشان‌دهنده پیشرفت‌هایی در گفت‌و‌گو‌ها هستند، اما اختلافات فنی میان کارشناسان ایران و آمریکا همچنان مانع دستیابی به توافق جامع است.
به گزارش خبرآنلاین، چه آنکه مذاکرات ایران و آمریکا در سال ۱۴۰۴ در بستری از تنش‌های فزاینده برگزار می‌شود. تحریم‌های جدید وزارت خزانه‌داری آمریکا در ۲۱ فروردین ۱۴۰۴ علیه شبکه نفتی ایران و تهدیدات ترامپ برای اقدام نظامی، فضای دیپلماتیک را پیچیده کرده است. در همین راستا «رویترز» گزارش داد که ایران خواستار لغو کامل تحریم‌ها و تضمین‌های حقوقی است، در حالی که آمریکا بر توقف غنی‌سازی اورانیوم و بازرسی‌های گسترده آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) تأکید دارد. دور اول مذاکرات در مسقط (۲۳ فروردین) و دور دوم در رم (۳۰ فروردین) به گفته ناظران سیاسی در فضایی «سازنده» برگزار شد، اما دور سوم، که از ۶ اردیبهشت آغاز شد، با تمرکز بر مسائل فنی، اهمیت ویژه‌ای داشت. چه آنکه حضور کارشناسان فنی، امکان بررسی جزئیات پیچیده مانند سطح غنی‌سازی و مکانیزم رفع تحریم‌ها را فراهم کرده است. اما اختلاف نظر فنی حول چه محور‌هایی است؟
محور‌های اختلاف نظر فنی کارشناسان ایرانی و آمریکایی
۱. سطح غنی‌سازی اورانیوم
از سوی دیگر یکی از مهم‌ترین نقاط اختلاف، سطح غنی‌سازی اورانیوم است. رسانه‌های غربی گزارش دادند که کارشناسان ایران و آمریکا در مسقط بر انباشت اورانیوم با غنای بالا و سانتریفیوژ‌های پیشرفته ایران تمرکز دارند. ایران نیز خواستار حفظ غنی‌سازی تا ۲۰ درصد برای مصارف صلح‌آمیز، مانند تولید رادیودارو‌ها در راکتور تهران، است. چه آنکه اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت خارجه کشورمان، در ششم اردیبهشت به «صداوسیما» گفته: «ایران حق استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای را غیرقابل مذاکره می‌داند.» در مقابل، آمریکا بر بازگشت به سطح ۳.۶۷ درصد، مطابق با برجام، تأکید دارد.
در همین حال «وال‌استریت ژورنال» گزارش داد که غنی‌سازی ایران، به‌ویژه سطح ۶۰ درصدی، «گره کور» مذاکرات است. این گزارش ادعا کرد که آمریکا خواستار توقف کامل غنی‌سازی در سطوح بالا است، در حالی که ایران استدلال می‌کند غنی‌سازی ۲۰ درصدی برای اهداف پزشکی ضروری است.
این در حالی است که آژانس در فوریه ۲۰۲۵ گزارش داد که ایران ۲۷۴.۸ کیلوگرم اورانیوم ۶۰ درصدی دارد که کمتر از ۹۰ درصد موردنیاز برای سلاح هسته‌ای است. رسانه‌های غربی نیز در گزارشات خود به این مسئله اشاره می‌کنند که کارشناسان ایرانی، به رهبری مجید تخت‌روانچی و کاظم غریب‌آبادی، اطلاعات فنی درباره سانتریفیوژ‌های پیشرفته، مانند IR-۶ را ارائه کرده‌اند، اما بر حفظ ظرفیت غنی‌سازی تأکید دارند. تیم آمریکایی، به سرپرستی مایکل آنتون نیز استدلال می‌کند که غنی‌سازی ۶۰ درصدی توجیه غیرنظامی ندارد و باید متوقف شود. «وال‌استریت ژورنال» نیز گزارش داد که آمریکا پیشنهاد داده غنی‌سازی به ۳.۶۷ درصد محدود شود و ایران سانتریفیوژ‌های پیشرفته را غیرفعال کند، پیشنهادی که ایران آن را «غیرواقع‌بینانه» خوانده است.
این اختلاف، که ریشه در بی‌اعتمادی متقابل دارد، مذاکرات را پیچیده کرده است. ایران نگران است که محدود کردن غنی‌سازی به توسعه علمی و پزشکی آسیب بزند، در حالی که آمریکا و آژانس معتقدند غنی‌سازی بالا خطر اشاعه را افزایش می‌دهد. تبادل مکتوب نظرات، که عباس عراقچی تأیید کرد، نشان‌دهنده تلاش برای یافتن راه‌حل است، اما اختلاف بر سر سطح غنی‌سازی همچنان پابرجاست.
۲. ذخایر اورانیوم غنی‌شده
ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران یکی دیگر از نقاط اختلاف کلیدی است. رسانه‌های غربی بر این نکته متمرکز هستند که ایران ۱۵ برابر حد مجاز برجام (۲۰۲.۸ کیلوگرم اورانیوم ۳.۶۷ درصدی) ذخایر دارد، که بخش عمده آن ۲۷۴.۸ کیلوگرم اورانیوم ۶۰ درصدی است. ایران پیشنهاد کرده این ذخایر را تحت نظارت آژانس برای مصارف صلح‌آمیز نگه دارد. در همین راستا بقایی سخنگوی وزارت خارجه گفت: «ایران آماده است گام‌های اطمینان‌بخش برای اثبات ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای بردارد.» در مقابل، آمریکا خواستار تخریب یا انتقال این ذخایر به خارج، احتمالاً به روسیه، است. «وال‌استریت ژورنال» نیز گزارش داد که این پیشنهاد، مشابه مدل لیبی، برای کاهش نگرانی‌های غرب مطرح شده، اما ایران آن را رد کرده است.
در مقابل، کارشناسان کشورمان استدلال می‌کنند که ذخایر ۶۰ درصدی برای تولید سوخت راکتور‌های تحقیقاتی و پزشکی ضروری است. این در حالی است که آمریکا معتقد است حجم فعلی فراتر از نیاز‌های صلح‌آمیز ایران است. تیم آنتون پیشنهاد داده که ایران ذخایر را به کشور ثالثی مانند روسیه منتقل کند، که تحت نظارت آژانس ذخیره شود. به گزارش رسانه‌های غربی این پیشنهاد در مذاکرات رم (۳۰ فروردین) مطرح شد، اما ایران آن را «نقض حاکمیت» خواند.
اختلاف بر سر ذخایر، که «یکی از چالش‌های اصلی» است، مذاکرات را کند کرده است. ایران نگران است که انتقال ذخایر به خارج، مانند تجربه لیبی، به خلع سلاح یک‌جانبه منجر شود، در حالی که آمریکا آن را پیش‌شرط کاهش تحریم‌ها می‌داند.
۳. بازرسی‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی
بازرسی‌های آژانس نیز یکی از حساس‌ترین نقاط اختلاف است. آمریکا خواستار بازرسی‌های گسترده و سرزده، از جمله دسترسی به سایت‌های نظامی، است. یک مقام آمریکایی به «وال‌استریت ژورنال» گفت: «بدون بازرسی‌های قوی، هیچ توافقی قابل اعتماد نیست.» در مقابل، ایران بازرسی‌های محدود به سایت‌های اعلام‌شده را می‌پذیرد، اما دسترسی به سایت‌های نظامی را رد می‌کند. بقایی در ۶ اردیبهشت به «صداوسیما» گفت: «ایران همکاری با آژانس را افزایش داده، اما بازرسی‌های فراتر از تعهدات پادمانی نقض حاکمیت است.»
ایران پس از سفر رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تهران در ۲۷ فروردین، با افزایش نظارت آژانس موافقت کرد. این همکاری که شامل نصب دوربین‌های نظارتی در سایت‌های نطنز و فردو است. با این حال، آمریکا خواستار اجرای پروتکل الحاقی و دسترسی به سایت‌هایی مانند پارچین، است. در مقابل تیم امریکایی استدلال می‌کند که بدون دسترسی گسترده، امکان راستی‌آزمایی وجود ندارد.
این اختلاف، که ریشه در نگرانی‌های ایران از نقض حاکمیت و ترس آمریکا از فعالیت‌های پنهانی دارد، مذاکرات را پیچیده کرده است. همکاری ایران با آژانس، که گروسی آن را «مثبت» خواند، فضای مذاکرات را بهبود بخشیده، اما اختلاف بر سر دامنه بازرسی‌ها همچنان حل‌نشده است.
۴. مکانیزم رفع تحریم‌ها
مکانیزم رفع تحریم‌ها یکی دیگر از نقاط اختلاف کلیدی است. ایران خواستار لغو یکجای تحریم‌های نفتی، بانکی، و اقتصادی است که از ۲۰۱۸ تشدید شده‌اند. بقایی تأکید کرد: «خاتمه مؤثر تحریم‌ها پیش‌شرط هر توافقی است.» در مقابل، آمریکا رفع تدریجی تحریم‌ها را پیشنهاد کرده، مشروط به گام‌های هسته‌ای ایران. «وال‌استریت ژورنال» گزارش داد که تیم آنتون بر رفع تحریم‌ها در مراحل مشخص تأکید دارد، که با کاهش غنی‌سازی و بازرسی‌های گسترده آغاز می‌شود.
کارشناسان ایرانی نیز که شامل متخصصان اقتصادی و بانکی هستند، فهرستی از تحریم‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای ارائه کرده‌اند. این فهرست شامل تحریم‌های بانکی (مانند سوئیفت) و نفتی (مانند صادرات به چین) است. تیم آمریکایی، که شامل متخصصان خزانه‌داری است، مکانیزم‌های رفع تحریم‌ها را بررسی می‌کند، اما خواستار گام‌های متقابل ایران است. در این میان اگرچه تبادل اطلاعات درباره تحریم‌ها از طریق عمان انجام شده، اما اختلاف بر سر سرعت و دامنه رفع تحریم‌ها باقی است.
در همین حال، ایران به دلیل تجربه خروج آمریکا از برجام، به مکانیزم‌های رفع تحریم‌ها بی‌اعتماد است. آمریکا نیز نگران است که لغو یکجای تحریم‌ها اهرم فشار را از بین ببرد.
۵. تضمین‌های پایبندی به توافق
تضمین‌های پایبندی به توافق نیز یکی از حساس‌ترین نقاط اختلاف است. ایران به دلیل خروج آمریکا از برجام در ۲۰۱۸، خواستار تضمین‌های حقوقی است که آمریکا دوباره توافق را نقض نکند. در همین راستا بقایی گفته: «تضمین‌ها برای جلوگیری از بدعهدی حیاتی است.» در مقابل، آمریکا تضمین‌های حقوقی را به دلیل مخالفت کنگره رد کرده و نظارت بین‌المللی را پیشنهاد می‌دهد. «وال‌استریت ژورنال» گزارش داد که تیم آنتون بر نظارت آژانس به جای تعهدات حقوقی تأکید دارد.
در همین حال ایران خواستار سازوکاری مانند قطعنامه شورای امنیت یا قرارداد بین‌المللی است که نقض توافق را غیرممکن کند. ناظران سیاسی می‌گویند پیشنهاد آزادسازی دارایی‌های بلوکه‌شده ایران (مانند ۶ میلیارد دلار در کره جنوبی) به‌عنوان تضمین از جمله گزینه‌های اعتمادساز به امریکا است. تیم آمریکایی، که با فشار کنگره مواجه است، نظارت چندجانبه توسط آژانس و سازمان ملل را پیشنهاد کرده است. تبادل مکتوب درباره تضمین‌ها انجام شده، اما پیشرفت محدودی حاصل شده است. بی‌اعتمادی ایران به آمریکا و محدودیت‌های سیاسی در واشنگتن این اختلاف را عمیق کرده است. با این حال، همکاری ایران با آژانس و حمایت چین و روسیه، که قول وتوی قطعنامه‌های ضدایرانی را داده‌اند، می‌تواند به کاهش این اختلاف کمک کند.
چرا اختلافات میان ایران و آمریکا پابرجاست؟
اختلافات فنی ریشه در بی‌اعتمادی متقابل، فشار‌های سیاسی، و اهداف متفاوت دو طرف دارد. ایران به دنبال حفظ حقوق هسته‌ای و لغو کامل تحریم‌هاست، در حالی که آمریکا بر محدود کردن برنامه هسته‌ای و حفظ اهرم فشار تمرکز دارد. با این حال، حضور کارشناسان و تبادل اطلاعات، که کارشناسان آن را «چندین قدم به جلو» خواند، نشان‌دهنده اراده برای حل اختلافات است. عمان نیز با تسهیل تبادل پیشنهادات و میزبانی مذاکرات، اختلافات را مدیریت کرده است.
از این رو مذاکرات فنی فرصتی برای طراحی چارچوب توافق محدود فراهم کرده است. دور سوم مذاکرات ایران و آمریکا در مسقط نشان دهنده اختلافات فنی میان کارشناسان دو طرف است. سطح غنی‌سازی اورانیوم (۲۰ درصد در برابر ۳.۶۷ درصد)، ذخایر اورانیوم (نگهداری تحت نظارت در برابر انتقال به خارج)، بازرسی‌های آژانس (محدود در برابر گسترده)، مکانیزم رفع تحریم‌ها (یکجا در برابر تدریجی)، و تضمین‌های پایبندی (حقوقی در برابر نظارت بین‌المللی) پنج محور اصلی اختلاف هستند.
ایران با مسئولیت تخت‌روانچی و غریب‌آبادی، بر حفظ حقوق هسته‌ای و لغو کامل تحریم‌ها تأکید دارد، در حالی که تیم آنتون خواستار محدودیت‌های سخت‌گیرانه و رفع تدریجی تحریم‌هاست. تبادل اطلاعات کلیدی و همکاری ایران با آژانس، فضای مثبت مذاکرات را حفظ کرده، اما اختلافات ریشه در بی‌اعتمادی متقابل دارد. باید دید در کارشناسان فنی در دور چهارم به نتیجه خواهند رسید؟
