نزدیکی هند به چین با فشار تعرفه‌ای ترامپ/ تنش‌های دهلی‌نو و واشنگتن عمیق‌تر می‌شود
هند که همواره از نزدیکی بیش‌ازحد به چین پرهیز داشته، اکنون زیر فشار سیاست‌های تجاری و تعرفه‌ای دولت ترامپ، ناگزیر به بازاندیشی در روابط خارجی خود است. دهلی‌نو با وجود بی‌اعتمادی عمیق به پکن، نشانه‌هایی از بازتعامل با چین را نشان می‌دهد.
به گزارش اقتصادآنلاین، نشریه فارن افرز در گزارشی به نقش سیاست‌های تجاری ترامپ در تغییر محاسبات هند و بازگشت آن به سمت رقیب آسیایی پراخته است. این نشریه در گزارش خود آورده است: پنج سال پس از درگیری مرگبار مرزی میان چین و هند، «نارندرا مودی» نخست‌وزیر هند، به تیانجین سفر کرد تا با «شی جین‌پینگ» رهبر چین در حاشیه نشست سازمان همکاری شانگهای دیدار کند. این سفر نخستین حضور مودی در چین از زمان تیرگی روابط دو کشور در سال ۲۰۲۰ بود. تحلیلگران غربی از تصاویر دست دادن و خنده‌های مودی با شی و ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، شگفت‌زده شدند. برخی ناظران بیم داشتند که حملات لفظی و سیاست‌های تعرفه‌ای دونالد ترامپ که در تابستان گذشته تعرفه‌ای ۵۰ درصدی بر کالا‌های هندی وضع کرد، دهلی‌نو را به دامن پکن رانده باشد.
اما این برداشت هم علت و هم معلول ماجرا را به اشتباه بیان می‌کند. دیدار مودی با شی نه واکنشی ناگهانی به فشار‌های ترامپ بود و نه تلاشی عجولانه برای بازتنظیم روابط با چین. دهلی‌نو نه در آغوش پکن است و نه در پی همراهی با چین و روسیه برای برپایی نظمی ضدغربی. در واقع، هند تقریباً یک سال است که برای بازگرداندن سطحی از ثبات به روابط دوجانبه با چین تلاش می‌کند. با این حال، این تلاش‌ها واقعیت تداوم رقابت میان دو قدرت بزرگ آسیایی را تغییر نمی‌دهد.
تأثیر فشار‌های ترامپ بر سیاست خارجی هند
فشار‌های ترامپ بر هند و تمایل آشکار او برای رسیدن به توافقی بزرگ با چین، بی‌تردید محاسبات سیاستگذاران هندی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. مقامات هندی با نگرانی رویکرد اجبارگرایانه واشنگتن نسبت به دهلی‌نو را در تضاد با سیاست ملایم‌تر در قبال پکن می‌بینند؛ رویکردی که گسستی از سیاست اخیر آمریکا مبنی بر ضرورت مهار چین و نزدیکی بیشتر به هند به شمار می‌رود.
هندی‌ها نمی‌خواهند در چنین موقعیتی دچار ضعف استراتژیک شوند و همین نگرانی می‌تواند دامنه تعامل دوباره با چین را گسترش دهد. این روند پیامد‌هایی جدی برای منافع آمریکا در منطقه خواهد داشت. اگر ترامپ همچنان هند را هدف قرار دهد، این احتمال وجود دارد که دهلی‌نو سطح همکاری خود با واشنگتن را کاهش دهد، خریدهایش از آمریکا را کمتر کند و در مقابل، تعاملات بیشتری با چین و دیگران داشته باشد؛ نتیجه‌ای دقیقاً برخلاف خواست اعلام‌شده دولت ترامپ مبنی بر تقویت روابط با هند.
روابط در حال گرم شدن پکن و دهلی‌نو
ذوب یخ روابط پرتنش میان چین و هند نخستین بار در اکتبر ۲۰۲۴ و در نشست گروه بریکس آشکار شد؛ جایی که مودی و شی برای نخستین بار از سال ۲۰۱۹ به‌طور دوجانبه دیدار کردند. دو طرف اعلام کردند که فرآیند جداسازی نیرو‌ها در مرز تکمیل شده است؛ اقدامی کلیدی در مسیر عادی‌سازی روابط. هر دو پایتخت آماده تغییر فضای روابط بودند. چین با چالش‌های راهبردی و اقتصادی روبه‌رو بود؛ از کندی رشد اقتصادی گرفته تا فشار‌های ایالات متحده و نگرانی‌های اروپا از حمایت پکن از روسیه. هند نیز نمی‌خواست بار دیگر درگیر تنش‌های مرزی شود و ترجیح داد تمرکز خود را بر رشد اقتصادی و تقویت ظرفیت‌های ملی برای رقابت گسترده‌تر با چین بگذارد. در آن مقطع، هیچ‌یک از طرفین نمی‌دانستند چه کسی در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا پیروز خواهد شد و این موضوع چه تأثیری بر سیاست واشنگتن در قبال چین خواهد گذاشت.
از آن زمان، روابط چین و هند بیش از پیش به سمت گرمی حرکت کرده است. دو کشور در دسامبر ۲۰۲۴ مذاکرات مرزی را با حضور نمایندگان ویژه خود از سر گرفتند و در ماه اوت امسال، «وانگ یی» وزیر خارجه چین به دهلی‌نو سفر کرد. در عرصه چندجانبه نیز، اگرچه شی جین‌پینگ در سال ۲۰۲۳ در نشست گروه ۲۰ در هند حضور نداشت، اما هند در سال جاری شماری از مقامات ارشد خود، از جمله وزیر دفاع، وزیر خارجه و مشاور امنیت ملی را برای شرکت در نشست‌های مرتبط با ریاست چین بر سازمان همکاری شانگهای به این کشور اعزام کرد.
گام‌های آشتی‌جویانه و بازتعامل اقتصادی
این رایزنی‌ها راه را برای اقدامات آشتی‌جویانه بیشتر گشود، از جمله ازسرگیری تبادلات اجتماعی، توافق برای برقراری مجدد پرواز‌های مستقیم میان دو کشور، صدور دوباره ویزا برای گردشگران چینی از سوی هند و بازگشایی مسیر زیارتی «کایلاش مانسارووار» در تبت ـ که تحت کنترل چین است ـ برای زائران هندو از هند.
شاید مهم‌تر از همه، احتمال بازتعامل اقتصادی گزینشی میان دو کشور باشد. در سال ۲۰۲۰، نگرانی‌ها ناشی از همه‌گیری کرونا و درگیری‌های مرزی، موجب شد دهلی‌نو محدودیت‌های گسترده‌ای بر فعالیت‌های اقتصادی و فناورانه چین در هند اعمال کند. این محدودیت‌ها شامل نظارت شدیدتر بر سرمایه‌گذاری‌های چینی، حذف شرکت‌های چینی از شبکه ۵ G هند و ممنوعیت اپلیکیشن‌هایی مانند تیک‌تاک بود. با این حال، در سال‌های اخیر برخی از بزرگ‌ترین شرکت‌های هندی خواستار کاهش این محدودیت‌ها شده‌اند. اکنون، با گرم‌تر شدن روابط، به نظر می‌رسد دولت هند نسبت به این خواسته‌ها پذیرش بیشتری نشان می‌دهد ـ و تعرفه‌های ترامپ می‌تواند کفه ترازو را به سود طرفداران تعامل بیشتر با چین سنگین‌تر کند.
چالش‌های امنیتی و اقتصادی در روابط چین و هند
اگر وضعیت در مرز همچنان باثبات بماند، دهلی‌نو می‌تواند برخی محدودیت‌ها را در حوزه‌های غیرحساس کاهش دهد. در این حالت، تمرکز بر بخش‌هایی خواهد بود که حضور شرکت‌ها، نهاده‌های صنعتی و دانش فنی چین بتواند به رشد اقتصادی هند کمک کند یا به‌طور غیرمستقیم، با تقویت ظرفیت‌های داخلی، وابستگی بلندمدت به واردات از چین را کاهش دهد. سیاستگذاران هندی ممکن است اجازه دهند چین در حوزه‌هایی مشارکت کند که منجر به ایجاد اشتغال، ارتقای توانمندی‌های صنعتی و فناورانه، ادغام بهتر هند در زنجیره‌های تأمین جهانی و افزایش صادرات این کشور شود. در این صورت، دهلی‌نو می‌تواند دسترسی به بازار را مشروط کند؛ به‌گونه‌ای که شرکت‌های چینی برای فعالیت در هند ملزم به تشکیل سرمایه‌گذاری مشترک با شرکای محلی، ارائه کمک‌های فنی یا انتقال فناوری به طرف هندی شوند؛ همان‌گونه که پکن چنین شروطی را برای شرکت‌های خارجی در چین اعمال کرده است. با این حال، بعید است هند اجازه دهد شرکت‌های چینی به بخش‌های حساس از جمله زیرساخت‌های فیزیکی و دیجیتال راهبردی مانند مخابرات، فناوری‌های راهبردی همچون فضا و انرژی هسته‌ای و یا حوزه‌هایی که دسترسی به حجم عظیمی از داده‌های شهروندان هندی را فراهم می‌کند، وارد شوند.
این وضعیت برای هر دو کشور نوعی معضل به همراه دارد. برای دهلی‌نو، ترمیم روابط اقتصادی با چین می‌تواند به رشد اقتصادی کمک کند، اما در عین حال، وابستگی و آسیب‌پذیری بیشتری ایجاد خواهد کرد. از سوی دیگر، پکن به‌دنبال دسترسی به بزرگ‌ترین بازار در جنوب جهانی است تا وابستگی خود به بازار‌های غربی را کاهش دهد. اما در همین مسیر، ممکن است ناخواسته به تقویت یک رقیب راهبردی و اقتصادی کمک کند.
روابط سرد، اما پایدار میان دو رقیب آسیایی
این معضل نشان می‌دهد که فارغ از سخنان مطرح‌شده در نشست‌ها، دو کشور همچنان یکدیگر را رقیب می‌دانند و اختلافات بنیادین پابرجاست. رئیس ستاد دفاع هند اخیراً تأکید کرد که مناقشه مرزی حل‌نشده با چین همچنان مهم‌ترین چالش امنیتی این کشور است. نیرو‌های چینی و هندی هنوز به مواضع پیش از سال ۲۰۲۰ بازنگشته‌اند. پکن همچنان مایل است موضوع مرزی را از روابط کلی جدا نگه دارد، در حالی‌که دهلی‌نو ثبات در مرز را پیش‌شرط برقراری روابط عادی می‌داند.
سایر مشکلات دوجانبه و منطقه‌ای نیز این روابط را پیچیده‌تر کرده است. کسری تجاری هند با چین در سال‌های اخیر تنها افزایش یافته است. علاوه بر این، پکن نشان داده که حاضر است از این وابستگی اقتصادی به‌عنوان ابزار فشار استفاده کند و تلاش‌های دهلی‌نو برای توسعه صنعت و زیرساخت‌های داخلی را تضعیف کند. در سال‌های ۲۰۲۴ و ۲۰۲۵، چین صادرات آهن‌ربا‌های خاکی کمیاب و کود به هند را محدود کرد، همچنین عرضه دستگاه‌های حفاری تونل تولید یک شرکت آلمانی در خاک چین به هند را متوقف ساخت و مانع سفر کارشناسان فنی چینی به کارخانه‌های شریک اپل در هند شد. پکن همچنین از ساخت یک پروژه عظیم سد بر رودخانه «یالونگ تسانگپو» ـ که در هند با نام براهماپوترا شناخته می‌شود ـ خبر داد؛ پروژه‌ای که می‌تواند پیامد‌های منفی برای هند و بنگلادش به‌عنوان کشور‌های پایین‌دست داشته باشد.
نقش چین در مناقشات منطقه‌ای و روابط هند با همسایگان
در ماه مه سال جاری، چین همچنین نقشی مهم، اما پشت‌پرده در درگیری‌های گسترده میان هند و پاکستان ایفا کرد. پکن با ارائه اطلاعات میدانی و عملیات روانی به‌طور مستقیم از اسلام‌آباد حمایت نمود؛ اقدامی که یک سفیر پیشین هند در چین از آن با عنوان «همدستی در میدان نبرد» یاد کرد. علاوه بر این، چین همچنان اصلی‌ترین تأمین‌کننده تجهیزات نظامی پاکستان محسوب می‌شود و به‌تازگی نیز یک زیردریایی دیگر در اختیار اسلام‌آباد قرار داده است.
به‌رغم این تحولات و بی‌اعتمادی دیرینه هند به چین، دهلی‌نو آن‌گونه که مقامات چینی انتظار داشتند، گرمی و انعطاف بیشتری در روابط نشان نداده است. پیش از دیدار مودی و شی، هند از تأیید ادعای پکن درباره اینکه وزیر خارجه این کشور، «اس. جایشانکار»، در نشست ماه اوت به وانگ یی گفته «تایوان بخشی از چین است» خودداری کرد. در مقابل، مقامات هندی تأکید کردند که روابط اقتصادی، فناورانه و فرهنگی خود را با تایوان حفظ خواهند کرد. این موضع خشم پکن را برانگیخت و مقام‌های چینی این اقدام را «تلاشی برای تضعیف حاکمیت چین بر مسئله تایوان و مانعی بر سر بهبود روابط چین و هند» خواندند. همچنین در جریان سفر رئیس‌جمهور فیلیپین، «فردیناند مارکوس جونیور»، در اوایل اوت و سفر بعدی مودی به توکیو در اواخر همان ماه، هند نیز بار دیگر مواضع خود را درباره دریای جنوبی و شرقی چین ـ جایی که ادعا‌های ارضی و تحرکات نظامی پکن موجب نارضایتی همسایگان شده ـ با صراحت تکرار کرد. این تحولات، به‌همراه نخستین گشت دریایی مشترک نیروی دریایی هند و فیلیپین در دریای جنوبی چین، نشان می‌دهد که دهلی‌نو همچنان در تلاش است تا با تقویت روابط با دیگر کشور‌های شرق و جنوب‌شرقی آسیا، نوعی توازن در برابر پکن برقرار کند.
بی‌میلی هند به پیوستن به بلوک ضدغربی چین
هند همچنین تمایلی به حمایت از تلاش‌های چین برای تشکیل یک بلوک ضدغربی نشان نداده است. حضور مودی در نشست سازمان همکاری شانگهای توجه زیادی را جلب کرد، اما آنچه او انجام نداد کمتر مورد توجه قرار گرفت. وی عمداً نشست‌های سه‌جانبه خود با رهبران چین و روسیه را که تا پیش از سال ۲۰۱۹ به‌طور منظم برگزار می‌شد، از سر نگرفت؛ در حالی‌که پکن و مسکو علاقه‌مند به احیای آن بودند. مودی همچنین در رژه پیروزی شی در پکن شرکت نکرد و برخلاف شی و پوتین، در اجلاس اضطراری مجازی بریکس که به بررسی تعرفه‌های آمریکا اختصاص داشت نیز حاضر نشد و این وظیفه را به جایشانکار سپرد.
تأثیر سیاست‌های ترامپ بر موازنه روابط هند و چین
دو عامل در رویکرد ترامپ وجود دارد که بحث در هند درباره‌ٔ تراز درست در سیاست خارجی را شکل می‌دهد و می‌تواند انتخاب‌های دهلی‌نو را تحت‌تأثیر قرار دهد. نخست آنکه ترامپ آشکارا از همان شراکتی استفاده می‌کند که دولت‌های قبلی، از جمله دولت خودش، برای پیشبرد منافع آمریکا و رقابت با چین ساخته‌اند، اما اکنون آن را به‌عنوان اهرمِ فشار برای تغییر سیاست‌های خارجی و اقتصادی هند به کار می‌گیرد. دوم آن که ترامپ رویکردی نرم‌تر نسبت به شی جین‌پینگ اتخاذ کرده و هاله‌ای از ابهام درباره جهت‌گیری آینده سیاست آمریکا نسبت به چین ایجاد کرده است.
هند در سال ۲۰۲۴ برای تثبیت روابط با چین گام برداشت، تا مبادا رخداد‌های سیاسی در واشنگتن جهت‌گیری جدیدی در سیاست آمریکا نسبت به چین به وجود آورد. تعرفه‌های اعمال‌شده توسط دولت ترامپ بر هند و احتمال دیدار ترامپ و شی، افزون بر شتاب مذاکرات مودی و شی در تیانجین شد. اما با فشار واشنگتن بر دهلی‌نو و ملاحظهٔ تردید آمریکا در مقابله با چین، مودی خود را در موقعیتی ضعیف‌تر نسبت به سال گذشته یافت ـ زمانی که دولت بایدن مجدداً تمایل آشکاری برای شراکت با هند جهت رقابت با چین نشان می‌داد.
قدرت‌گیری هواداران نزدیکی به چین در هند
روش‌های ترامپ باعث شد دستِ طرفداران نزدیکی به چین در هند قوی‌تر شود. گروه‌های بزرگ اقتصادی هند اکنون در پی سرمایه‌گذاری‌های مشترک با شرکت‌های چینی و افزایش واردات از آن کشور هستند. فراتر از آثار میان‌مدت و بلندمدت بر جریان تجارت با هند، چنین فعالیت‌هایی می‌تواند به گسترش صنایعی در هند منجر شود که خواهان نزدیکی بیشتر با چین خواهند بود.
همزمان، ترامپ جایگاه طرفداران تحکیم روابط با آمریکا را تضعیف کرده است. منافع مشترک واشنگتن و دهلی‌نو در مقابله با پکن، پیوند‌های میان دو کشور را تعمیق کرده و انگیزه‌ای برای غلبه بر میراث تاریخی اختلافات و همکاری‌های بی‌سابقه در حوزه‌های دفاعی، امنیت اقتصادی و فناوری فراهم آورده بود. امروز، اما منتقدان همکاری با آمریکا در هند می‌گویند ترامپ علاقه‌ای به رقابت با چین ندارد؛ و افزون بر این، واشنگتن با ابزار قرار دادن وابستگی‌ها تلاش می‌کند هند را به سازش وادارد، رفتاری که از نظر این منتقدان شبیه رفتار چین است. حتی حامیان رابطه با آمریکا همچون «جایشانکار» خاطرنشان کرده‌اند که هند باید مراقب وابستگی نه تنها به منابع عرضه (به‌ویژه چین) بلکه به منابع تقاضا (به‌ویژه آمریکا) نیز باشد؛ نشانه‌ای از تغییر در این نگرش که آمریکا دیگر لزوماً بخش «حل مسئلهٔ چین» به شمار نمی‌آید بلکه خود به‌تدریج به مسئله‌ای تبدیل شده است.
سناریوی زیانِ دوسویه برای آمریکا و پیامد‌های راهبردی
اگر این برداشت در جامعهٔ سیاسی و تجاری هند تثبیت شود و سیاست‌ها نیز از آن پیروی کنند، برای آمریکا مشکل‌آفرین خواهد بود. ادامهٔ تنش‌ها با واشنگتن بر انتخاب‌های راهبردی، اقتصادی و فناورانهٔ هند تأثیر خواهد گذاشت. گروه‌های مهم در درون و بیرون دولت هند رهبران را به کاهش تعامل با یک آمریکا غیرقابل‌اتکا تشویق خواهند کرد و آنها را به جست‌وجوی شرکای امنیتی و بازار‌ها و منابع سرمایه، تجهیزات دفاعی، فناوری، کالا‌ها و دانش فنیِ جایگزین ترغیب خواهند نمود. این روند محیطی کمتر دوستانه برای شرکت‌ها و شرکت‌های فناور آمریکایی در هند پدید خواهد آورد و همکاری دولتی، به‌ویژه در حوزه‌های دفاعی، امنیت اقتصادی و فناوری را تضعیف خواهد کرد.
در مقاله‌ای که اخیراً در «فارن افرز» منتشر شد، کرت کمپبل و جیک سالیوان اشاره کردند که سرمایه‌گذاری آمریکا در هند صرفاً بر پایهٔ نوع‌دوستی نیست، بلکه انگیزه‌هایی نیز دارد، از جمله توانایی واشنگتن در رقابت با و بازدارندگی چین. اگر هند با آمریکا همراستا بود، محاسبات پکن پیچیده‌تر می‌شد. اما اگر دهلی‌نو و واشنگتن با یکدیگر اختلاف پیدا کنند، هر دو طرف دستِ ضعیف‌تری در مقابله با چین خواهند داشت.
لزوم متوازن‌سازی سیاست خارجی هند
دهلی‌نو به‌خوبی درک می‌کند که تداومِ کشمکش‌ها با آمریکا دستِ آن کشور را در مراوده با پکن تضعیف می‌کند و دستیابی به رشد اقتصادی، نوآوری و تأمینِ یک آسیا غیرِ مسلطِ چین را دشوارتر می‌سازد. به همین دلیل است که هند همچنان درصدد دستیابی به توافقی با دولت ترامپ است. اما اگر واشنگتن پاسخ متقابل نشان ندهد و به‌جای آن سیاست فشار را ادامه دهد، در درازمدت دهلی‌نو ترکیب دیگری در سیاست خارجی‌اش خواهد یافت؛ ترکیبی که بی‌تردید کمتر به سود آمریکا خواهد بود.
