سهم ۸۷ درصدی روستاها از کشاورزی ایران/ ۳۴ درصد دام سبک در اختیار عشایر کوچنده است
نتایج سرشماری عمومی کشاورزی سال ۱۴۰۳ نشان می‌دهد بیش از ۸۷ درصد بهره‌برداران کشاورزی کشور در مناطق روستایی فعالیت دارند و گندم همچنان مهم‌ترین محصول زراعی ایران است. در این میان، عشایر کوچنده با ۳۴ درصد دام سبک کشور، نقش پررنگی در تولیدات دامی ایفا می‌کنند.
به گزارش اقتصادآنلاین، نتایج تازه مرکز آمار ایران از سرشماری عمومی کشاورزی ۱۴۰۳ تصویری جامع از وضعیت تولید، اراضی و نیروی انسانی در بخش کشاورزی کشور ارائه می‌دهد. بر اساس این گزارش، بیش از ۴ میلیون و ۲۹۲ هزار خانوار بهره‌بردار کشاورزی در کشور وجود دارد که حدود ۸۷ درصد آنان در مناطق روستایی مستقر هستند. این داده‌ها نشان می‌دهد کشاورزی ایران همچنان به‌طور عمده وابسته به ساختار سنتی و سکونت روستایی است.
حدود ۷۰ درصد بهره‌برداران، خانوار‌های معمولی ساکن روستا هستند؛ در مقابل، ۲۹ درصد بهره‌برداران غیرساکن و تنها ۱ درصد شرکت‌ها و نهاد‌های عمومی‌اند. این ترکیب ساختاری تأکیدی است بر غلبه الگوی خانوادگی در کشاورزی ایران و سهم محدود بخش سازمان‌یافته.
سواد و ساختار جمعیتی بهره‌برداران
در میان بهره‌برداران حقیقی ساکن در مناطق روستایی، ۷۷ درصد باسواد هستند. این نسبت در مقایسه با داده‌های سرشماری‌های پیشین، رشد قابل توجهی را نشان می‌دهد و بیانگر بهبود نسبی سطح تحصیلات در جوامع روستایی است. ارتقای سواد در میان کشاورزان، از منظر سیاست‌گذاری، می‌تواند زمینه‌ساز افزایش بهره‌وری، پذیرش فناوری‌های نوین و مشارکت مؤثر در برنامه‌های توسعه روستایی باشد.
با وجود این، سهم اندک بهره‌برداران سازمانی و شرکت‌های کشاورزی، همچنان یکی از چالش‌های ساختاری بخش کشاورزی محسوب می‌شود. بخش خصوصی سازمان‌یافته و تعاونی‌ها در کشور‌های پیشرفته نقش مهمی در زنجیره تولید تا بازار دارند، اما در ایران این بخش هنوز سهمی بسیار ناچیز دارد.
زمین، محصول و چالش بهره‌وری
بر اساس داده‌های رسمی، مجموع اراضی کشاورزی کشور در سال ۱۴۰۳ بیش از ۱۵ میلیون و ۹۰۵ هزار هکتار بوده است. از این میان، بیش از ۱۴ میلیون و ۱۷۹ هزار هکتار اراضی زراعی و حدود ۱ میلیون و ۷۲۶ هزار هکتار اراضی باغ و قلمستان به ثبت رسیده است. این ارقام نشان می‌دهد که ساختار کشاورزی ایران همچنان بر محور زراعت متمرکز است و سهم باغداری نسبتاً محدودتر است.
در همین حال، بیش از ۹۱ درصد از اراضی زراعی کشور در مناطق روستایی واقع شده و حدود ۸۰ درصد از آنها در سال زراعی ۱۴۰۲-۱۴۰۳ زیرکشت انواع محصولات زراعی قرار گرفته‌اند. مابقی زمین‌ها به صورت آیش یا بدون کشت باقی مانده‌اند.
گندم؛ ستون فقرات زراعت ایران
گندم همچنان مهم‌ترین محصول زراعی کشور است و بزرگ‌ترین سهم از سطح زیرکشت را به خود اختصاص داده است. در مجموع، حدود ۷.۷ میلیون هکتار از اراضی زراعی روستایی به کشت گندم اختصاص یافته است. این رقم نه‌تنها جایگاه گندم را به‌عنوان محصول راهبردی کشور تثبیت می‌کند، بلکه وابستگی ساختار غذایی ایران به تولید داخلی این غله را یادآور می‌شود.
گسترش کشت گندم در مناطق دیم‌کار، علی‌رغم چالش‌های کم‌آبی، همچنان یکی از محور‌های سیاست‌های خودکفایی غذایی است. اما کاهش منابع آب زیرزمینی و تغییرات اقلیمی، پایداری این روند را تهدید می‌کند. ترکیب ۵۹ درصد محصولات آبی و ۴۱ درصد محصولات دیم در اراضی زراعی نشان می‌دهد که وابستگی به بارش و منابع سطحی همچنان زیاد است و خطرپذیری تولید بالا باقی مانده است.
باغداری و دامداری؛ دو ستون مکمل معیشت روستایی
بخش باغداری، هرچند از نظر وسعت زمین نسبت به زراعت کوچک‌تر است، اما از نظر ارزش افزوده و تنوع محصولات نقش حیاتی دارد. طبق نتایج سرشماری، بیش از ۸۸ درصد از اراضی باغی کشور در مناطق روستایی قرار دارند. حدود ۷۳ درصد باغ‌ها تک‌محصولی (ساده) و ۲۷ درصد باغ‌ها چندمحصولی (مخلوط) هستند.
این ترکیب نشان می‌دهد که در بیشتر مناطق، کشاورزان ترجیح می‌دهند بر یک نوع محصول تمرکز کنند، که این امر از منظر اقتصادی ریسک‌پذیری را افزایش می‌دهد. توسعه باغ‌های مخلوط می‌تواند به توزیع بهتر درآمد، بهبود حاصل‌خیزی خاک و کاهش آسیب‌پذیری در برابر نوسانات بازار کمک کند.
دامداری؛ اشتغال پایدار در دل روستا
در کنار زراعت و باغداری، پرورش دام سبک و سنگین یکی از فعالیت‌های محوری در کشاورزی ایران است. بیش از ۹۰ درصد بهره‌برداران دارای دام در مناطق روستایی ساکن‌اند. این بخش به‌ویژه در مناطق نیمه‌خشک و عشایری، به‌عنوان منبع اصلی درآمد و امنیت غذایی خانوار‌ها شناخته می‌شود.
دامداری کشور شامل پرورش گوسفند و بز به‌عنوان دام سبک، و گاو، گاومیش و شتر به‌عنوان دام سنگین است. تکیه سنتی بر پرورش گوسفند و بز، ضمن حفظ میراث تولید سنتی، چالش‌هایی نظیر بهره‌وری پایین خوراک دام و فشار بر مراتع طبیعی را به همراه دارد.
نقش عشایر در تولید دامی و امنیت غذایی
بر اساس آخرین سرشماری ثبتی مبنا در سال ۱۴۰۰، جمعیت عشایر کوچنده ایران حدود ۱.۱۵ میلیون نفر در قالب ۲۵۱ هزار خانوار بوده است. نتایج سرشماری ۱۴۰۳ نیز تأیید می‌کند که عشایر همچنان سهم قابل توجهی در تولید دام کشور دارند. حدود ۳۴ درصد از کل دام سبک کشور در اختیار عشایر کوچنده است؛ رقمی که بیانگر سهم تعیین‌کننده این گروه در زنجیره تأمین پروتئین کشور است.
پویایی عشایری و ضرورت برنامه‌ریزی
زندگی کوچ‌نشینی با وجود جذابیت فرهنگی و تاریخی، در معرض تهدیدات متعددی قرار دارد؛ از کاهش مراتع و خشکسالی گرفته تا محدودیت در دسترسی به خدمات آموزشی و بهداشتی. با این حال، پایداری زیست عشایر برای تداوم تولید دام سبک و کنترل چرخه عرضه گوشت در کشور حیاتی است.
به گفته کارشناسان، ایجاد زنجیره‌های ارزش افزوده عشایری، توسعه بازار‌های محلی دام و لبنیات، و تجهیز زیرساخت‌های حمل‌ونقل عشایری می‌تواند بهره‌وری این بخش را افزایش دهد.
تصویر کلان؛ کشاورزی ایران بین سنت و تحول
مرکز آمار ایران با اجرای سرشماری کشاورزی ۱۴۰۳، مجموعه‌ای از شاخص‌های حیاتی را برای تصمیم‌گیری‌های کلان اقتصادی و زیست‌محیطی فراهم کرده است. ترکیب داده‌ها نشان می‌دهد که کشاورزی ایران همچنان بر محور بهره‌برداران حقیقی و خانوار‌های روستایی می‌چرخد. این ساختار، ضمن حفظ پویایی اجتماعی در روستاها، نشان‌دهنده عقب‌ماندگی نسبی در گذار به کشاورزی صنعتی است.
نیاز به بازنگری در سیاست‌های حمایتی
کارشناسان بر این باورند که توسعه کشاورزی پایدار مستلزم تغییر در نظام بهره‌برداری، آموزش بهره‌برداران، و استفاده از فناوری‌های نوین است. حضور نسل جوان در کشاورزی، ارتقای بهره‌وری آب و خاک، و گسترش صنایع تبدیلی روستایی، از پیش‌شرط‌های ضروری این تحول به شمار می‌رود.
داده‌های سرشماری ۱۴۰۳ نه‌تنها توصیفی از وضعیت کنونی است، بلکه هشدار روشنی درباره آینده‌ای می‌دهد که در آن تعادل بین منابع طبیعی و تولید غذایی ایران نیازمند بازنگری عمیق در سیاست‌هاست.