بیم و امیدهای فصل جدید ایران و غرب با پایان رسمی برجام؛ ادامه تنش یا توافق دوباره؟

اقتصادآنلاین، امیرمحمد حسینی: ۱۰ سال از روزی که قطع‌نامه ۲۲۳۱ مهر تاییدی بر توافق هسته‌ای زد گذشت. حالا، دیگر نه اثری از برجام باقی مانده و نه روابط ایران با غرب شباهتی به زمان امضای توافق هسته‌ای دارد.

با پایان بازه ۱۰ ساله، قطع‌نامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل منقضی می‌شود و این رخداد، پرسش‌هایی اساسی پیش‌روی افکار عمومی و تحلیل‌گران قرار داده است.

همزمان، وزیر خارجه ایران در نامه‌ای به دبیر کل سازمان ملل، انقضای این قطع‌نامه را به معنای پایان شش قطع‌نامه شورای امنیت علیه ایران و غیرقانونی بودن فعال‌کردن مکانیسم ماشه (اسنپ‌بک) دانسته است. عراقچی تاکید کرده که این مکانیسم، بدون برخورداری از مبنای مشروع و حقوقی به صورت یک‌جانبه از سوی سه کشور انگلیس، فرانسه و آلمان فعال شده است و به همین دلیل غیرقانونی است.

وزارت خارجه نیز با انتشار بیانیه‌ای پایان قطع‌نامه ۲۲۳۱ را اعلام کرده و فعال‌شدن اسنپ‌بک و قطع‌نامه‌های پیشین علیه ایران را غیرقانونی دانسته است. وزارت خارجه در بیانیه خود تاکید کرده که حدود ۱۲۰ کشور عضو جنبش عدم تعهد نیز از موضع ایران و غیرقانونی بودن اقدام اروپا حمایت کرده‌اند.

در مقابل اما بسیاری از کشورها، هماهنگ با اقدام تروئیکای اروپا (انگلیس، فرانسه، آلمان) یکی پس از دیگری به روند اعمال دوباره تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران پیوسته‌اند.

هرچند که در این بین، روسیه و چین به عنوان دو عضو شورای امنیت سازمان ملل، روند بازگشت قطع‌نامه‌ها و تحریم‌ها علیه ایران را زیر سوال بردند و اعلام کردند که با آن همراهی نمی‌کنند.

آغاز توافق هسته‌ای

۲۳ تیر ۹۴، محمدجواد ظریف، وزیر خارجه وقت ایران، در کنار وزرای خارجه پنج عضو شورای امنیت به اضافه آلمان و اتحادیه اروپا مقابل دوربین‌های متعدد رسانه‌های بین‌المللی حاضر شد و حصول توافق هسته‌ای را اعلام کرد. با آغاز روند توافق، در مهر ماه، شورای امنیت سازمان ملل قطع‌نامه ۲۲۳۱ را تصویب کرد.

این قطع‌نامه شش قطع‌نامه پیشین علیه را لغو می‌کرد و محور‌های اصلی توافق هسته‌ای موسوم به برجام را مورد تایید قرار می‌داد. قطع‌نامه ۲۲۳۱ موعدی ۱۰ ساله داشت که امروز، شنبه، ۲۶ مهر به پایان رسید.

خروج یک‌باره آمریکا و کاهش تعهدات گام‌به‌گام ایران

موعد حقوقی توافق هسته‌ای در حالی به پایان رسید که سه سال پس از توافق، آمریکا به صورت یک‌جانبه از آن خارج شد. در اردیبهشت ۹۷ دونالد ترامپ رییس‌جمهور آمریکا برجام را توافقی خسارت‌بار برای آمریکا دانست و با صدور فرمانی اجرایی خروج یک‌جانبه و یک‌باره آمریکا را اعلام کرد. خروج آمریکا مساوی با اعمال دوباره تحریم‌های یک‌جانبه و فشار بر دیگر کشور‌ها برای پیوستن به این تحریم‌ها بود.

در آغاز راه، دیگر اعضای توافق هسته‌ای از موضع آمریکا حمایت کردند و حتی مذاکراتی برای راه‌اندازی سازوکار‌های مبادلاتی میان ایران و کشور‌های اروپایی انجام شد.

با این همه، هرچند تروئیکا و اتحادیه اروپا در ظاهر مواضعی خلاف ترامپ اتخاذ کردند، اما در عمل نتوانستند تغییر محسوسی ایجاد کنند و ترکش‌های تحریم‌های آمریکا به ایران رسید.

ایران در واکنش، به صورت مرحله‌ای تعهدات برجامی خود، از جمله غنی‌سازی اورانیوم را از ۳.۶۷ افزایش داد. در تیر ماه ۹۸ علی ربیعی سخنگوی وقت دولت اعلام کرد که با پایان مهلت ۶۰ روزه ایران به کشور‌های اروپایی، میزان غنی‌سازی ایران افزایش خواهد یافت.

در نهایت نیز ایران سطح غنی‌سازی را در طول چند سال به ۶۰ درصد رساند و عملا به تعهدات برجامی خود پایان داد. هرچند که وزارت خارجه و دیگر مقامات بار‌ها اعلام کردند که در صورت بازگشت آمریکا و دیگر طرفین به تعهدات، ایران حاضر است که بار دیگر برنامه هسته‌ای خود را ذیل برجام قرار دهد. اتفاقی که البته هرگز رخ نداد.

ناکامی تلاش‌ها برای احیای برجام

پس از کناررفتن دونالد ترامپ، مذاکرات احیای برجام در دولت بایدن بار دیگر امیدها برای تغییر شرایط را زنده کرد. این مذاکرات در اواخر دولت دوازدهم حسن روحانی و سپس در سال نخست دولت سیزدهم سیدابراهیم رییسی انجام شد. براساس گزارش‌ها، مذاکرات به حصول نتیجه بسیار نزدیک بود اما برخی موانع در داخل و خارج ایران جلوی آن را گرفتند. 

ناکامی مذاکرات احیای برجام، دیپلماسی را به محاق برد. بازگشت دونالد ترامپ به کاخ سفید اما پیچ تازه‌ای به روابطی داد که در بن‌بست به سر می‌برد. مذاکرات دوباره آغاز شد اما در حالی که بحث‌ها پیرامون دور ششم آن جریان داشت، حمله اسرائیل به خاک ایران، مهر پایانی بر دیپلماسی زد. 

در جریان جنگ دوازده روزه، آمریکا حتی به سایت‌های هسته‌ای ایران حمله کرد. حمله‌ای که طبق ادعای مقامات آمریکایی بیش از یک دهه برای انجام آن برنامه‌ریزی شده بود.

کشور‌های اروپایی نیز با حمایت از موضع آمریکا، روند فعال‌سازی اسنپ‌بک را آغاز کردند. پس از جنگ دوازده روزه، با نزدیک‌شدن به موعد انقضای برجام، سه کشور اروپایی موضوع فعال‌سازی سازوکار حل اختلاف در قطع‌نامه ۲۲۳۱ را مطرح کردند.

مکانیسم ماشه بخشی از قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل بود که پس از امضای توافق هسته‌ای برجام در سال ۲۰۱۵ تصویب شد. این سازوکار به کشور‌های عضو برجام (ایران، آمریکا، روسیه، چین، فرانسه، بریتانیا و آلمان) امکان می‌داد تا در صورت نقض تعهدات برجامی از سوی طرف مقابل، لغو تعهدات برجامی را آغاز کنند.

در آخرین تلاش‌های دیپلماتیک، ایران مذاکراتی با سه کشور اروپایی داشت که دور پایانی آن در حاشیه نشست مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک انجام شد. به گفته عباس عراقچی، ایران در حاشیه مجمع عمومی درخواست نشست با سه کشور اروپایی و استیو ویتکاف نماینده آمریکا داشت، اما ویتکاف نپذیرفت. چراکه او به دنبال دیدار دوجانبه با ایران بود.

فعال‌شدن مکانیسم اسنپ‌بک

با درخواست سه کشور اروپایی، سرانجام مکانیسم ماشه فعال شد و شش قطع‌نامه شورای امنیت علیه ایران که پس از توافق هسته‌ای لغو شده بود، بازگشت. دبیرخانه سازمان ملل در حالی بازگشت تحریم‌ها را اعلام کرد که ایران، روسیه و چین این اقدام را غیرمشروع خواندند.

فصل جدید؛ ادامه تنش یا توافق دوباره؟

پایان برجام، به معنای پایان فصلی پرمناقشه و البته پرفراز و نشیب از روابط ایران با آمریکا و اروپا است. در دوره ۱۰ ساله برجام، روابط از نقطه اوج حصول توافق به برهم‌خوردن آن و بن‌بستی دیپلماتیک رسید.

دونالد ترامپ، رییس‌جمهور آمریکا که نقشی محوری در برهم‌خوردن توافق هسته‌ای داشت، همچنان در ادامه رویه خود سیگنال‌های متناقضی به تهران ارسال می‌کند. او از یک سو از هدف صلح با ایران می‌گوید و در سوی دیگر ایران را به حمله دوباره تهدید می‌کند.

در ایران، وزارت خارجه بر حق غنی‌سازی در خاک کشور تاکید دارد و می‌گوید که بدون درنظرگرفتن این حق توافق قابل حصول نیست.

البته برنامه‌هسته‌ای فقط یکی از محور‌های مورد ادعای غرب است و برنامه موشکی ایران نیز در کانون توجه آنها قرار دارد. در حالی که ایران تاکید کرده برنامه موشکی کشور قابل مذاکره نیست.

وضعیت کنونی، موافقان و مخالفان مذاکره در ایران را به دو طیف مقابل هم تقسیم کرده است. محمدجواد ظریف، وزیر پیشین خارجه گفته که مذاکره مستقیم، چندوجهی و معطوف به نتیجه با آمریکا «چاره کار» است.

اما در مقابل منتقدان برجام و مخالفان مذاکره که در وضعیت کنونی خود را موضعی بهتر می‌بینند، موج انتقادات را روانه توافق کردند و هرگونه مذاکره‌ای را بی‌نتیجه می‌دانند.

سرنوشت فصل جدید روابط ایران با آمریکا و اروپا، به مولفه‌های متعددی بستگی خواهد داشت. اینکه ایران تا چه میزان درباره مواضع راهبردی اعلام‌شده تغییر ایجاد می‌کند مشخص نیست. در طرف مقابل نیز آمریکا و اروپا چارچوب قابل اطمینانی برای مذاکره ارائه نکرده‌اند و به نظر می‌رسد به نحوه مواجهه تهران با سیاست فشار حداکثری که حالا با تحریم‌های بین‌المللی همراه شده چشم دوخته‌ باشند.

در این معادله، نقش روسیه و چین، به عنوان کشور‌هایی که مواضع آنها در مقابل آمریکا و اروپا قرار دارد نیز تعیین کننده خواهد بود.