جنجال‌های خط سفید و اینترنت طبقاتی/ فیلترینگ برای مردم، دسترسی آزاد برای خواص
به‌روزرسانی تازه شبکه اجتماعی ایکس جرقه جنجالی جدید در فضای مجازی ایران شده است. این به‌روزرسانی محل استقرار گردانندگان حساب‌ها را نشان می‌دهد، اما در ایران که فیلترینگ گسترده‌ای بر فضای مجازی حاکم است، موضوع سیم‌کارت‌های با اینترنت آزاد موسوم به خط‌های سفید را به وجود آورده است. خطوطی که به شکل ویژه از اینترنت بدون فیلتر در ایران استفاده می‌کنند.
به گزارش اقتصادآنلاین، این اتفاق درست در روز‌هایی وعده رفع فیلترینگ دولت همچنان برزمین مانده، موجی از انتقادها را برانگیخته است.
به‌روزرسانی جدید شبکه اجتماعی ایکس نشان می‌دهد بسیاری از کاربران پرنفوذی که سال‌هاست از این شبکه فیلترشده استفاده می‌کنند از رانت اینترنت بدون فیلتر یا همان خط سفید برخوردار هستند.
این رانت باعث شده تا بسیاری خط سفید را نوعی اینترنت طبقاتی قلمداد کنند. در چنین فضایی، انتشار اسکرین‌شات‌ها و فهرست‌های غیررسمی از صاحبان سیم‌کارت سفید، نام طیف گسترده‌ای از چهره‌های رسانه‌ای، سیاسی و حتی کاربران پرمخاطب و پرنفوذ بی‌نام‌ونشانی را نشان می‌دهد که از این رانت برخوردار بوده‌اند.
با بالاگرفتن انتقادها، علی احمدنیا، رئیس امور اطلاع‌رسانی دولت، در حساب ایکس خود نوشت که «دولت چهاردهم در مورد خط سفید که از دولت‌های گذشته شکل گرفته بود بازنگری جدی خواهد کرد.» بررسی‌ها، اما نشان می‌دهد خود او نیز از اینترنت بدون فیلتر استفاده می‌کند و البته آن را مربوط به دوره وزارت آذری‌جهرمی و مسئولیت رسانه‌ای‌اش در دولت روحانی عنوان کرده است.
خط سفید از کجا آمد؟
بر اساس مصوبات کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه، از حوالی سال ۱۳۹۹ امکان ارائه دسترسی بدون فیلتر به اینترنت برای برخی نهاد‌ها و مشاغل، با تأیید دستگاه‌هایی، چون وزارت ارشاد، وزارت بهداشت، صداوسیما و چند نهاد خاص، رسمیت یافت. استدلال رسمی این بود که برای انجام وظایف حرفه‌ای، از دسترسی رسانه‌ها به منابع خارجی تا نیاز‌های علمی، پزشکی و برخی فعالیت‌های حاکمیتی باید راه امن و کنترل‌شده‌ای برای عبور از فیلتر وجود داشته باشد.
این روند با طرح «حمایت از حقوق کاربران فضای مجازی» معروف به «طرح صیانت» در مجلس، دنبال شد. طرحی که هدفش اعلام‌شده‌اش «ساماندهی فضای مجازی» بود، اما منتقدان آن را تلاش برای نهادینه‌کردن اینترنت طبقاتی می‌دانستند.
البته این طرح هنوز هم به سرانجام نرسیده و بیرون از مجلس بلاتکلیف مانده است.
توزیع گسترده رانت خط سفید در دولت سیزدهم
پس از اعتراضات ۱۴۰۱ و محدودیت‌های گسترده بر پلتفرم‌هایی مانند اینستاگرام، واتس‌اپ که با مسدودسازی وسیع وی‌پی‌ان‌ها همراه شد، نیاز به ارتباط آزاد برای طیف متنوعی از فعالان رسانه‌ای، کسب‌وکار‌های آنلاین و حتی تجار بخش خصوصی به شدت افزایش یافت.
بررسی‌ها نشان می‌دهد در همین دوره، تعداد سیم‌کارت‌های بدون محدودیت چند برابر شد. علی قلهکی، فعال رسانه‌ای نزدیک به اصول‌گرایان، مدعی است تا پایان دولت روحانی حدود ۱۲۰۰ سیم‌کارت سفید وجود داشت، اما این عدد تا اردیبهشت ۱۴۰۳ یعنی در دولت سیزدهم این عدد به ده‌ها هزار رسید. زومیت، رسانه تخصصی فناوری، هم گزارش داده است که پیش از «جنگ ۱۲ روزه» تنها حدود سه‌هزار نفر سیم‌کارت سفید داشته‌اند، اما بعد از آن، تعداد درخواست‌ها برای سفیدکردن خطوط به‌طور چشمگیری افزایش یافته و مجموع این سیم‌کارت‌ها به حدود ۵۰ هزار عدد رسیده است.
از ابتدای دولت چهاردهم، اما به گفته منابع مطلع، روند تخصیص و تمدید این دسترسی‌ها با سخت‌گیری بیشتری همراه شده است. برآورد‌ها حکایت از آن دارد که در یک سال اخیر، تعداد سیم‌کارت‌های سفید تا حدود ۵۰ درصد کاهش یافته است. اقدامی که همزمان با وعده مسعود پزشکیان برای رفع تدریجی فیلترینگ و یکسان‌سازی دسترسی صورت گرفته و از سوی دولت در چارچوب اصلاح رانت‌ها توصیف می‌شود.
منطق اینترنت سفید و دلار سفید!
در میان همه انتقادها برخی نیز سیم‌کارت سفید را نماد منطق حاکم بر اقتصاد و سیاست در ایران می‌دانند. صادق‌الحسینی، اقتصاددان، این وضعیت را در کنار ارز ترجیحی قرار داده و از «دلار سفید» گفته است: «ارزی که دست مردم است قیمتش ۱۱۴ هزار تومان است ولی ارزی که دست خواص است ۲۸۵۰۰؛ و خط سفید هر دو از یک تفکر می‌آید.» از نظر او، ریشه مشترک این سیاست‌ها، «ایجاد رانت برای خواص به این بهانه که آنها بهتر می‌فهمند و می‌توانند از این امکانات درست استفاده کنند» است.
رانتی که رفع فیلتر را سخت‌تر کرد!
به نظر می‌رسد که خط سفید و توزیع گسترده این رانت در چهار سال گذشته، باعث شده تا روند رفع فیلترینگ هم با موانع و مخالفت‌های بیشتری همراه باشد.
افرادی که در دولت، مجلس و شوراهایی چون شورای عالی فضای مجازی در این باره تصمیم‌ساز هستند، اغلب از اینترنت بدون فیلتر استفاده می‌کنند و درک روشنی از دشواری‌های روانی و اقتصادی استفاده از فیلترشکن ندارند.
بنابراین فیلترینگ برای این افراد که رفته‌رفته برتعداد آنها افزوده شده عملا بلاموضوع شده است.
هجمه به اصلاح‌طلبان بیش از اصول‌گرایان
استفاده از رانت اینترنت طبقاتی امری نکوهیده است. اما در میان چهره‌های استفاده‌کننده برخی همزمان مخالفان فیلترینگ نیز بوده‌اند؛ به‌ویژه چهره‌هایی که نزدیک به جریان اصلاح‌طلب.
اما در مقابل جریان‌های هوادار فیلترینگ و اصول‌گرایان رادیکال، چون مرتضی آقاتهرانی، امیرحسین ثابتی و حمید رسایی در مجلس یا سعید جلیلی و هم‌فکران او بیرون از آن نیز از خط سفید بهره‌مند هستند.
موضوعی که نشان می‌دهد این جریان فیلترینگ را برای مردم می‌خواهد و از رانت خط سفید برای رفع محدودیت خود استفاده می‌کند.
اما نکته اینجاست که پس از جنجال خط سفید، در فضای مجازی اصلاح‌طلبان بیش از اصول‌گرایان حامی فیلترینگ مورد نقد و حتی هجمه قرار گرفتند. در حالی که آنها باوجود استفاده از اینترنت بدون فیلتر خواهان اینترنت آزاد برای همه شهروندان بودند. اما طیف مقابل آشکارا از رانتی انحصاری دفاع می‌کند و خواهان انسداد دسترسی آزاد شهروندان به فضای مجازی است.
دولت و هزینه رفع فیلترینگ
دولت چهاردهم حالا بیش از گذشته در موضوع رفع فیلترینگ مورد نقد قرار گرفته است. مهدی طباطبایی، معاون ارتباطات و اطلاع‌رسانی دفتر رییس‌جمهور، در ایکس نوشت که اگر «مقاومت‌کنندگان» بپذیرند که پزشکیان نیت انتخاباتی ندارد، مشکل رفع فیلترینگ حل خواهد شد.
این در حالی است که با گذشت حدود یک سال و نیم از آغاز به کار دولت چهاردهم، نه فیلترینگ برداشته شده و مقاومت‌کنندگان در مقابل آن به شکل شفاف معرفی شده‌اند.
به نظر می‌رسد که دولت یا باید به‌طور شفاف و عملی به سمت رفع فیلترینگ و حذف امتیازات ویژه حرکت کند و هزینه سیاسی تقابل با «مقاومت‌کنندگان» را بپذیرد، یا با تداوم وضعیت موجود، ساختار تبعیض‌آلود را بازتولید کند.
در شرایطی که فیلترینگ در شکل فعلی، نتوانسته دسترسی شهروندان به اطلاعات را به‌طور مؤثر محدود کند و فقط زمینه‌ساز شکل‌گیری مافیای فیلترشکن و امتیازاتی ویژه برای گروهی محدود شده است.