نفس‌های سنگین تهران/ انرژی ارزان چگونه نفس پایتخت را گرفت؟

به گزارش اقتصاد آنلاین، تهران، پایتخت ایران، یکی از بزرگ‌ترین و پرجمعیت‌ترین شهرهای خاورمیانه است که با مشکلات زیست‌محیطی متعددی، به‌ویژه آلودگی هوا، دست و پنجه نرم می‌کند. در سال‌های اخیر، تهران در برخی روزها به عنوان آلوده‌ترین شهر جهان معرفی شده است. این مسئله نه‌تنها بر سلامت عمومی اثر منفی می‌گذارد، بلکه پیامدهای اقتصادی و اجتماعی گسترده‌ای به همراه دارد. در این نوشتار به بررسی علل اصلی آلودگی هوای تهران از منظر اقتصادی، جغرافیایی، و مدیریتی می‌پردازیم.

چرا هوای تهران آلوده است؟

یکی از اصلی‌ترین عوامل آلودگی هوای تهران، تراکم بالای جمعیت و وسایل نقلیه است. نظام قیمت‌گذاری سوخت در ایران باعث شده که بنزین با قیمت بسیار پایین عرضه شود. این یارانه سنگین، مشوق استفاده گسترده از خودروهای شخصی شده و تقاضا برای حمل‌ونقل عمومی را کاهش داده است. این سیاست اقتصادی ناصحیح، منجر به مصرف بالای سوخت‌های فسیلی، تشویق به استفاده از خودروهای شخصی و در نهایت افزایش آلودگی هوا شده است.

از سوی دیگر، برآوردها نشان می‌دهند که در تهران بیش از ۴ میلیون خودرو تردد می‌کنند که بخش بزرگی از آن‌ها فرسوده هستند. خودروهای قدیمی با مصرف سوخت بالا و استاندارد پایین، سهم بزرگی در تولید آلاینده‌هایی چون منوکسید کربن، دی‌اکسید نیتروژن و ذرات معلق دارند. 
همچنین، اتوبوس‌ها، تاکسی‌ها و حتی متروها در تهران عمدتاً با تجهیزات فرسوده و قدیمی کار می‌کنند. تخصیص یارانه عظیم سوخت و نبود سرمایه‌ کافی برای نوسازی ناوگان عمومی، موجب شده تا مردم اعتماد کمتری به این وسایل نقلیه داشته باشند و تمایل بیشتری به استفاده از خودروهای شخصی پیدا کنند. این مسئله نه‌تنها ترافیک را تشدید می‌کند، بلکه سطح آلاینده‌های هوا را افزایش می‌دهد.
موقعیت جفرافیایی نیز بی تأثیر نیست. تهران در دامنه جنوبی رشته‌کوه البرز واقع شده و همین موقعیت خاص جغرافیایی، شرایط را برای تهویه طبیعی هوا دشوار می‌سازد. در فصل زمستان، پدیده وارونگی دما به‌وفور رخ می‌دهد. در این پدیده، هوای سرد در سطح زمین محبوس شده و مانع از خروج آلاینده‌ها به لایه‌های بالاتر جو می‌شود. در نتیجه، آلاینده‌ها در سطح شهر تجمع یافته و کیفیت هوا به‌شدت کاهش می‌یابد.
صنایع و تکنولوژی قدیمی آن‌ها نیز آلودگی بالایی تولید می‌کنند. در اطراف تهران صدها کارخانه، پالایشگاه، نیروگاه و واحد صنعتی قرار دارد که بدون رعایت کامل استانداردهای زیست‌محیطی فعالیت می‌کنند. نبود نظارت مؤثر و سیاست‌های بازدارنده باعث شده تا این صنایع، آلاینده‌های فراوانی را مستقیماً وارد هوای شهر کنند. بسیاری از این واحدها حتی فیلترهای صنعتی استاندارد ندارند و بدون تصفیه، گازهای سمی منتشر می‌کنند.
مدیریت نامناسب در توسعه شهری یکی دیگر از عوامل آلودگی است. در دهه‌های گذشته، توسعه شهری در تهران بدون برنامه‌ریزی زیست‌محیطی انجام شده است. ساخت‌وساز بی‌رویه، از بین بردن فضای سبز، آسفالت‌کردن اراضی طبیعی و گسترش مناطق مسکونی در مناطق پرتراکم، تعادل اکولوژیکی شهر را بر هم زده است. تهران به شهری با کمترین سرانه فضای سبز در میان پایتخت‌های جهان تبدیل شده است.
آلودگی هوای تهران هزینه‌های اقتصادی سنگینی به کشور تحمیل می‌کند. افزایش بیماری‌های تنفسی و قلبی، کاهش بهره‌وری نیروی کار، تعطیلی مدارس و ادارات، افزایش هزینه‌های بهداشت و درمان و مهاجرت معکوس نخبگان از جمله پیامدهای جدی این بحران زیست‌محیطی هستند. براساس برخی برآوردها، سالانه میلیاردها دلار از تولید ناخالص داخلی کشور به دلیل آلودگی هوا از دست می‌رود.

شاخص شدت انرژی، ریشه آلودگی در ایران

شاخص شدت انرژی نشان می‌دهد به ازای هر یک واحد تولید ناخالص داخلی چه میزان انرژی مصرف می‌شود. به طور کلی، از این شاخص برای مقایسه کارآمدی نظام انرژی استفاده می‌شود. بر اساس داده‌ها، ایران در جایگاه هشتم در زمینه شدت انرژی در دنیا قرار دارد. این مسئله نشان می‌دهد که قیمت پایین انرژی، علاوه بر بالا بردن مصرف، انگیزه برای اصلاح زیرساخت‌های ضعیف انرژی در ایران و افزایش بهره‌وری را نیز از بین برده است. 
جدول زیر شدت انرژی در ایران و سایر کشورهای همسایه را نشان می‌دهد. همچنین تولید ناخالص داخلی در این محاسبه با توجه به نرخ تورم و برابری قدرت خرید تعدیل شده است.

همانطور که در جدول مشخص است، ایران به ازای هر واحد تولید ناخالص داخلی، ۲.۶ برابر ترکیه به عنوان یکی از اصلی‌ترین رقبای اقتصادی خود در منطقه انرژی مصرف می‌کند. بنابراین، با توجه به تکنولوژی قدیمی موجود، آلودگی بیشتری نیز تولید می‌کند. در واقع، رشد اقتصادی در ایران، حتی در صورت وقوع، هزینه بالایی از نظر میزان آلودگی برای کشور به همراه خواهد داشت. این مسئله بیش از همیشه لزوم اصلاحات اساسی در حوزه انرژی را نمایان می‌کند. اصلاحاتی که حتما باید مهمترین رکن و پایه آن، اصلاح قیمت‌ انرژی باشد و در کنار آن، برای افزایش بهره‌وری اصلاحات، اقدامات غیرقیمتی هم در دستور کار قرار گیرد.

لندن چگونه با آلودگی هوا مبارزه کرد؟

لندن، پایتخت انگلستان، تا دهه‌های پایانی قرن بیستم یکی از آلوده‌ترین شهرهای صنعتی جهان به شمار می‌رفت. بحران بزرگ مه‌دود لندن (Great Smog) در سال ۱۹۵۲، که منجر به مرگ حدود ۱۲ هزار نفر شد، نقطه عطفی در تاریخ محیط زیستی این شهر بود. از آن زمان به بعد، دولت بریتانیا و مدیریت شهری لندن با مجموعه‌ای از سیاست‌های مؤثر، توانستند آلودگی هوا را به میزان قابل‌توجهی کاهش دهند و امروزه لندن یکی از پیشروترین شهرها در کنترل آلاینده‌ها به شمار می‌آید.
یکی از نخستین و مهم‌ترین گام‌های دولت بریتانیا در مقابله با آلودگی هوا، تصویب قانون هوای پاک در سال ۱۹۵۶ بود. این قانون، استفاده از زغال‌سنگ در مناطق مسکونی را ممنوع کرد و به توسعه سیستم‌های گرمایشی پاک‌تر کمک نمود. این رویکرد قانونی، پایه‌گذار سیاست‌های بعدی برای کنترل منابع آلاینده به‌ویژه در بخش خانگی و صنعتی شد.
از سال ۲۰۰۸، لندن منطقه‌ای موسوم به منطقه کم‌آلاینده را راه‌اندازی کرد. این طرح بر اساس اعمال محدودیت برای ورود وسایل نقلیه سنگین و فرسوده به مناطق مرکزی شهر اجرا شد. وسایل نقلیه‌ای که نتوانند استانداردهای زیست‌محیطی مشخصی را رعایت کنند، موظف به پرداخت جریمه‌های سنگین هستند. این سیاست موجب شد تا بسیاری از شرکت‌ها ناوگان خود را نوسازی کرده و از خودروهای کم‌مصرف‌تر یا الکتریکی استفاده کنند.
همچنین، شهرداری لندن سرمایه‌گذاری کلانی بر روی بهبود و توسعه حمل‌ونقل عمومی، از جمله مترو، اتوبوس‌های برقی و ریلی انجام داده است. علاوه بر آن، طرح‌های گسترده‌ای برای ترویج استفاده از دوچرخه در سطح شهر اجرا شده است. ایجاد مسیرهای ایمن برای دوچرخه‌سواری، ایستگاه‌های اجاره دوچرخه، و کمپین‌های فرهنگی باعث شده‌اند که تعداد زیادی از شهروندان به جای خودرو، از روش‌های پایدارتر برای تردد استفاده کنند.
در سال ۲۰۱۹، لندن گامی فراتر برداشت و طرح منطقه فوق کم‌آلاینده را اجرا کرد. در این طرح، تنها وسایل نقلیه‌ای که استانداردهای بسیار سخت‌گیرانه زیست‌محیطی را دارا باشند، اجازه ورود به مناطق مرکزی شهر را دارند. این طرح تأثیر بسیار زیادی در کاهش سطح دی‌اکسید نیتروژن و ذرات معلق در مرکز شهر داشته است. بسیاری از شهروندان، به‌ویژه صاحبان خودروهای دیزلی، ناگزیر به تعویض خودرو یا استفاده از حمل‌ونقل عمومی شدند.
علاوه بر این، شهر لندن از فناوری‌های نوین برای پایش دقیق کیفیت هوا استفاده می‌کند. صدها ایستگاه سنجش آلودگی در نقاط مختلف شهر نصب شده‌اند که به‌صورت لحظه‌ای، داده‌های کیفیت هوا را در اختیار عموم مردم و مسئولان قرار می‌دهند. این داده‌ها نقش مهمی در تصمیم‌گیری‌های مدیریتی و اطلاع‌رسانی عمومی ایفا می‌کنند. حتی اپلیکیشن‌هایی طراحی شده‌اند که به شهروندان نشان می‌دهند در کدام مسیرها هوای پاک‌تری وجود دارد.

آلمان؛ الگویی موفق در کاهش آلودگی هوا از طریق بهبود شاخص شدت انرژی

در دهه‌های اخیر، شدت انرژی به‌عنوان یکی از شاخص‌های کلیدی در ارزیابی کارایی مصرف انرژی در یک کشور مورد توجه قرار گرفته است. شدت انرژی، نسبت مصرف کل انرژی به تولید ناخالص داخلی است و هر چه این شاخص پایین‌تر باشد، نشان‌دهنده مصرف بهینه‌تر انرژی و بهره‌وری بالاتر اقتصادی است. کشورهای توسعه‌یافته با کاهش شدت انرژی، نه‌تنها در کاهش مصرف منابع فسیلی موفق عمل کرده‌اند، بلکه توانسته‌اند به شکل چشمگیری از میزان آلودگی‌های زیست‌محیطی، به‌ویژه آلودگی هوا، بکاهند. کشور آلمان یکی از نمونه‌های برجسته در این زمینه به شمار می‌رود.
آلمان از دهه ۱۹۹۰ به اهمیت بهینه‌سازی مصرف انرژی در اقتصاد ملی پی برد. این کشور همواره تلاش کرده است با افزایش بهره‌وری انرژی در بخش‌های صنعتی، خانگی و حمل‌ونقل، وابستگی خود را به سوخت‌های فسیلی کاهش دهد. دولت آلمان مجموعه‌ای از قوانین و مشوق‌های مالی برای صنایع و خانوارها فراهم کرد تا به جای افزایش مصرف انرژی، به سمت نوآوری و کاهش مصرف سوق داده شوند.
یکی از کلیدهای موفقیت آلمان در کاهش شدت انرژی، سرمایه‌گذاری گسترده در فناوری‌های بهره‌ور انرژی بوده است. استفاده از موتورهای کم‌مصرف، بهینه‌سازی فرآیندهای صنعتی، ساخت ساختمان‌های با مصرف انرژی نزدیک به صفر و استفاده از پنجره‌ها و عایق‌های هوشمند تنها بخشی از این نوآوری‌هاست. این اقدامات منجر به آن شد که بخش صنعتی آلمان با حفظ رشد اقتصادی، مصرف انرژی خود را کاهش دهد.
در چارچوب سیاست مشهور گذار انرژی، آلمان برنامه‌ای بلندمدت برای کاهش وابستگی به انرژی‌های فسیلی و جایگزینی آن‌ها با منابع پاک و تجدیدپذیر تدوین کرد. انرژی خورشیدی، بادی و زیست‌توده، بخش قابل توجهی از تولید برق کشور را تأمین می‌کنند. این تحول ساختاری، به کاهش تولید گازهای گلخانه‌ای و ذرات آلاینده کمک شایانی کرده است. در نتیجه، کیفیت هوای بسیاری از شهرهای آلمان بهبود یافته و سطح آلودگی هوا کاهش یافته است.
همچنین، آلمان از ابزارهای اقتصادی مانند مالیات بر انرژی و کربن به‌خوبی استفاده کرده است. این مالیات‌ها موجب شده‌اند که استفاده از سوخت‌های پرکربن گران‌تر شود و مصرف‌کنندگان به سمت گزینه‌های پاک‌تر گرایش پیدا کنند. هم‌چنین دولت با ارائه یارانه و وام‌های کم‌بهره برای خرید تجهیزات بهینه و خودروهای برقی، رفتار مردم را در جهت کاهش مصرف انرژی و تولید آلودگی هدایت کرده است.
در نهایت، حمل‌ونقل یکی از منابع اصلی آلودگی هوا در شهرهای مدرن است. آلمان با بهینه‌سازی سیستم حمل‌ونقل ریلی، مترو، اتوبوس‌های برقی و افزایش مسیرهای دوچرخه‌سواری توانست مردم را به استفاده از وسایل حمل‌ونقل عمومی تشویق کند. علاوه بر این، ممنوعیت تردد خودروهای دیزلی فرسوده در برخی شهرها، مانند اشتوتگارت و برلین، نقش مهمی در کاهش ذرات معلق در هوا داشته است.