تصویر سبک زندگی ایرانی در سال ۱۴۰۳ از دریچه دیجی‌کالا
ایران در اکثر بخش‌ها فاقد داده‌های عمومی و یکپارچه درباره الگوهای مصرف جامعه است و در این شرایط، پلتفرم‌های خرید آنلاین مانند دیجی‌کالا به عنوان آینه‌ای از واقعیت‌های اقتصادی، اجتماعی و حتی فرهنگی عمل می‌کنند. میلیون‌ها تراکنش روزانه در این پلتفرم نه تنها رفتار خرید را نشان می‌دهد، بلکه لایه‌های عمیق‌تری مانند اولویت‌های مردم برای ادامه زندگی، سطح اعتماد به پلتفرم‌ها، نگرانی‌های متفاوت مردمی و استراتژی‌های مقابله با نااطمینانی را آشکار می‌سازند.
گزارش عملکرد دیجی‌کالا در سال ۱۴۰۳ بخشی با عنوان تصویر سبک زندگی ایرانیان در سال گذشته دارد که با تمرکز بر تغییرات سبد خرید خانوارها، تصویری واقعی از تحولات زندگی روزمره مردم ارائه می‌دهد.
بازگشت به دارایی‌های قابل اتکا
سال ۱۴۰۳، سالی پر از نوسانات ارزی، تورم پایدار و ابهامات آینده بود که خانوارها را وادار به بازنگری در اولویت‌های مالی کرد. در این شرایط، خرید نه برای مصرف فوری، بلکه برای حفظ ارزش دارایی و ایجاد امنیت روانی اولویت یافت. طلا، به عنوان یک دارایی سنتی و مقاوم در برابر تورم، به پناهگاهی جمعی تبدیل شد – نه تنها به دلیل ارزش اقتصادی‌اش، بلکه به خاطر نقش روانشناختی آن در کاهش اضطراب ناشی از کاهش ارزش ریال.
داده‌های دیجی‌کالا در این گزارش نشان می‌دهد رشد ۱۲۶ درصدی در خرید شمش طلا، ۱۰۸ درصدی سکه و ۱۱۱ درصدی طلا در سال ۱۴۰۳ نسبت به سال گذشته رخ داده است. این ارقام فراتر از یک روند اقتصادی ساده هستند؛ این آمار بازتاب یک بحران اعتماد به سیستم پولی هستند، جایی که افراد به جای سرمایه‌گذاری در بازارهای نوین، به سمت دارایی‌های ملموس و تاریخی گرایش پیدا می‌کنند. این رفتار، ریشه در تجربیات گذشته تورم‌های بالا دارد و می‌تواند در بلندمدت به کاهش نقدینگی در اقتصاد مولد منجر شود، زیرا منابع مالی به جای گردش در کسب‌وکارها، در دارایی‌های غیرمولد انباشته می‌شوند.
دیجی‌کالا که در بخش‌هایی از گزارش سال خود از کامنت مدل‌های مختلف هوش مصنوعی استفاده کرده در این بخش نظر جمینی را درباره رفتار گروهی مردم درباره خرید طلا جویا شده که با این پاسخ از سوی هوش مصنوعی برتر گوگل مواجه شده است: «آمار منتشرشده از سوی دیجی‌کالا نشان‌دهنده یک تغییر قابل توجه در رفتار سرمایه‌گذاری مردم ایران است. رشد چشمگیر خرید طلا، شمش و سکه به وضوح بیانگر این است که مردم طلا را دیگر صرفاً به عنوان یک کالای زینتی نمی‌بینند، بلکه آن را یک ابزار سرمایه‌گذاری امن و قابل اتکا در شرایط اقتصادی کنونی نگاه می‌کنند. این گرایش شدید به سمت طلا، که معمولاً با هدف سرمایه‌گذاری و حفظ ارزش پول صورت می‌گیرد، نشان‌دهنده عمق نگرانی جامعه از تورم و تلاش برای یافتن ضامنی برای دارایی‌های خود است.»
ترک کالاهای فناورانه؛ تقابل مصرف و حفظ نقدینگی
در مقابل رشد تقاضا برای طلا، بخش فناوری و دیجیتال با رکودی قابل توجه روبه‌رو شد، که این امر نشان‌دهنده تغییر اولویت‌ها از نوآوری به حفظ وضعیت موجود است. خرید گوشی‌های پرچمدار ۱۱.۸ درصد کاهش یافت و حتی گوشی‌های اقتصادی نیز با افت فروش ۱۰.۸ درصدی مواجه شدند. این افت در دسته‌ای که پیش‌تر به‌عنوان یک دسته پرفروش محسوب می‌شد، حاکی از یک استراتژی انقباضی در جامعه است: خانوارها ترجیح می‌دهند نقدینگی را برای نیازهای ضروری حفظ کنند تا اینکه آن را صرف کالاهایی کنند که ممکن است با پیشرفت سریع فناوری، ارزش خود را از دست دهند. این تغییر می‌تواند به کاهش شکاف دیجیتال منجر شود و مردم را از تکنولوژی‌های روز دنیا دور کند و در واقع ریسک عقب‌ماندگی در کشور را بالا ببرد؛ با این حال به‌نظر می‌رسد که مردم مایحتاج دیگری را بیشتر نیاز دارند.
ظهور «سبد اضطراری» در واکنش به بحران‌ها
یکی از چشمگیرترین تغییرات، افزایش تقاضا برای تجهیزات بقا و اضطراری بود که نشان‌دهنده کاهش اعتماد به زیرساخت‌های عمومی انرژی در کشور است. موتور برق با رشد ۱۳۹ درصدی و چراغ اضطراری با ۳۶.۶ درصد، به نمادهایی از آمادگی مردم در زمان قطعی برق در کشور تبدیل شدند. همزمان، با تشدید آلودگی هوا و تعطیلی‌های مکرر مدارس به‌خاطر همین موضوع، فروش دستگاه‌های تصفیه هوا رشدی خیره‌کننده ۵۷.۷ درصدی را تجربه کردند. هوش مصنوعی گراک در این‌باره نظریه جالبی در گزارش سال دیجی‌کالا درج کرده است: «رشد ۵۷.۷ درصدی خرید دستگاه تصفیه هوا در سال ۱۴۰۳ نشان‌دهنده افزایش آگاهی عمومی و نگرانی نسبت به آلودگی هوا در ایران است. با توجه به اطلاعات موجود، آلودگی هوا در کلانشهرهایی مانند تهران، اهواز، مشهد، کرج و اصفهان در سال‌های اخیر شدت یافته و رشد خرید دستگاه‌های تصفیه هوا نیز در پی افزایش آمار مرگ‌ومیر و بیماری‌های مرتبط با آلودگی هوا رخ داده و این دستگاه‌ها دیگر یک کالای لوکس نیستند، بلکه ضرورتی برای حفظ سلامت، به‌ویژه در کلان‌شهرها محسوب می‌شوند.»
این روندها نه تنها واکنش به بحران‌های کشور مانند قطعی برق یا آلودگی هستند، بلکه نوعی اعتراض نسبت به وضعیت موجود را تداعی می‌کند. مردم، در غیاب راه‌حل‌های موثر برای مشکلاتشان، به سمت خودکفایی می‌روند که این موضوع برای آن‌ها هزینه‌ساز است. درواقع جایی که هزینه‌های فردی برای جبران نقصان‌های عمومی افزایش می‌یابد منجر به تشدید نابرابری در جامعه می‌شود و می‌تواند نارضایتی جمعی را به‌همراه داشته باشد زیرا تنها اقشار متوسط به بالا توان خرید چنین تجهیزاتی را دارند.
مصرف حداقلی در کالاهای غذایی
خرید سوپرمارکتی از دیجی‌کالا در سال ۱۴۰۳، ۱۳۴ درصد رشد داشته است. دیتای جالب دیگری که در این بخش از گزارش سالانه دیجی‌کالا آمده میانگین ریالی سبد خرید سوپرمارکتی مشتریان دیجی‌کالا است که ۱۷ درصد رشد کرده، اما این رشد بسیار کمتر از تورم سال ۱۴۰۳ بود.
تعداد کاربرانی که برای اولین بار از سوپرمارکت دیجی‌کالا خرید کردند ۲۶۴ درصد رشد داشته است که نشان می‌دهد خرید‌های روزمره مردم هم به سمت آنلاین شدن پیش می‌رود.
کودکان، خط قرمز خانواده‌ها
در میان رکود بسیاری از دسته‌ها، کالاهای مرتبط با کودکان استثنا بودند و رشد ۱۲.۵ درصدی خرید اسباب‌بازی و وسایل نوزاد را نشان دادند. این اولویت، حتی در شرایط سخت، بیانگر یک ارزش فرهنگی بالا در خانواده‌های ایرانی است: سرمایه‌گذاری روی نسل آینده و توجه مضاعف به بچه‌ها به عنوان منبع امید و ثبات. وقتی این رشد را کنار افزایش ۱۸.۵ درصدی لوازم آرایشی و بهداشتی و ابزارهای سلامت محیطی مانند تصفیه هوا قرار دهیم، تصویری از مقاومت درونی خانواده‌ها پدیدار می‌شود که تداعی کننده مسائلی چون حفظ سلامت جسمی، روانی و ظاهری در برابر تمام چالش‌های زندگی است.
ابزارهای مالی برای ادامه زیستن
رشد ۱۲۹ درصدی خرید اعتباری و ۱۴.۹ درصدی خرید قسطی در دیجی‌کالا، نشان‌دهنده وابستگی فزاینده به ابزارهای مالی برای تامین نیازها و کاهش قدرت نقدینگی در دست مردم است. کاربران حالا مایحتاج سوپرمارکتی خود را هم اعتباری یا قسطی می‌خرند و ترجیح می‌دهند خرید نقدی را در گزینه‌های آخر خود بگذارند. البته که این روند می‌تواند چرخه بدهی ایجاد کند و فشار روانی را افزایش دهد با این حال، این پدیده را می‌توان به عنوان یک پل موقت برای حفظ الگوی مصرف هم دید.
به طور کلی و براساس فصل «زندگی ما و شما در سال ۱۴۰۳» گزارش سالانه دیجی‌کالا، سبد خرید ایرانیان در سال ۱۴۰۳ از مصرف‌گرایی فاصله گرفته و به الگوی بقا برای ادامه زندگی نزدیک شده است. تمرکز روی دارایی‌های ذخیره‌ای مانند طلا، تجهیزات اضطراری، کاهش مصرف غیرضروری و اولویت‌دهی به کودکان، نشانه‌های یک جامعه در حال کشمکش با بحران‌های چندبعدی اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی و زیرساختی است. همان‌طور که در اول این گزارش به آن اشاره شد نباید یادمان برود در نبود داده‌های رسمی جامع، رسیدهای خرید دیجی‌کالا و آمار بزرگترین فروشگاه اینترنتی ایران به‌عنوان رهبر بازیگر تجارت الکترونیکی کشور شاید دقیق‌ترین سند از زیست روزمره ایرانیان باشد.
