هدف پنهان سفر بن‌سلمان به آمریکا؛ کریدور آیمک و دورزدن ایران در ترانزیت منطقه
سفر محمد بن‌سلمان ولیعهد عربستان به آمریکا نه تنها بر روابط اقتصادی و ژئوپلیتیکی ریاض و واشنگتن اثرگذار است، بلکه می‌تواند فرصتی تازه برای احیای کریدور هند-خاورمیانه-اروپا یا همان آیمک فراهم کند. پروژه‌ای که دو سال است در وقفه مانده.
به گزارش اقتصادآنلاین، در حالی که بسیاری به نتایج دو جانبه سفر بن‌سلمان به آمریکا توجه دارند، این سفر فرصتی نیز برای احیای ابتکار مهم اتصال منطقه‌ای که حدود دو سال در حالت توقف بوده، فراهم می‌کند؛ کریدور هند-خاورمیانه-اروپا (آیمک).
کریدوری که جایگاه ژئوپلتیکی ایران را به کلی دور می‌زند و خطرات بالقوه‌ای برای منافع ملی ایران خواهد داشت.
این مسیر اقتصادی که طی اجلاس گروه ۲۰ در سال ۱۴۰۲ در دهلی‌نو با تبلیغات فراوان معرفی شد، به‌عنوان یک کریدور اقتصادی است که با هدف اتصال هند، خلیج فارس و اروپا طراحی شد. این کریدور به‌عنوان جایگزینی راهبردی برای مسیر‌های دریایی موجود از دریای سرخ و کانال سوئز مطرح شد.
این ابتکار تحت حمایت ایالات متحده، کشور‌های هند، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، فرانسه، ایتالیا، آلمان و اتحادیه اروپا را به عنوان امضاکنندگان گردهم آورد. ساختار کریدور همچنین شامل اردن و اسرائیل به عنوان کشور‌های مشارکت‌کننده است. ترامپ در دیدار فوریه خود با نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند، این پروژه را «یکی از بزرگ‌ترین مسیر‌های تجاری تاریخ» خواند.
ساختار و مسیر‌های کریدور آیمک
از نظر ساختاری، بخش حمل‌ونقل آیمک شامل دو بخش اصلی است.
بخش شرقی یک مسیر دریایی است که بنادر غربی هند را به امارات متحده عربی متصل می‌کند. بخش شمالی یک مسیر دریایی دیگر است که بندر حیفا در اسرائیل را به بنادر کلیدی اروپا، همچون مارسی در فرانسه و پیره در یونان وصل می‌کند. حلقه اتصال این دو بخش دریایی، شبکه‌ای ریلی به طول حدود ۲۶۰۰ کیلومتر از بندر جبل علی امارات، عبور از خاک عربستان و اردن و اتصال به اسرائیل است.
این مسیر چندشیوه‌ای می‌تواند زمان و هزینه حمل‌ونقل را کاهش دهد و جایگزینی سریع‌تر و امن‌تر برای تجارت میان آسیا و اروپا ارائه نماید. محمد بن سلمان این کریدور را به‌دلیل صرفه‌جویی در زمان و هزینه و همچنین نقش آن در امنیت انرژی جهانی ستوده است.
توقف پروژه به‌دنبال جنگ غزه
با این حال، اندکی پس از معرفی پروژه، ضربه بزرگی به آن وارد شد. جنگ اسرائیل در غزه پس از حمله گروه حماس در تاریخ ۷ اکتبر، که بلافاصله پس از اعلام رسمی آیمک رخ داد، معادلات سیاسی منطقه را به‌هم زد. این درگیری هرگونه تعامل میان اسرائیل و چندین کشور عربی، از جمله عربستان سعودی را متوقف ساخت و پیشرفت کریدور را به حالت تعلیق درآورد.
طی دو سال پس از آن، تنها حرکت محدودی مشاهده شد. فرانسه و ایتالیا نمایندگان ویژه‌ای برای هماهنگی تلاش‌ها منصوب کردند، اما شرکای خلیجی، به‌ویژه عربستان سعودی، غیر فعال باقی ماندند.
حالا پس از توافق آتش‌بس در غزه که ماه گذشته با میانجیگری آمریکا به دست آمد، کانال‌های دیپلماتیک منطقه‌ای با احتیاط در حال بازگشت هستند؛ از جمله اعلام اخیر مبنی بر پیوستن قزاقستان به توافق‌های ابراهیم.
تمرکز تازه واشنگتن بر ثبات و بازسازی می‌تواند مسیر را برای فعال‌سازی دوباره کریدور آیمک هموار کند. سفر پیش‌روی محمد بن سلمان فرصتی در اختیار ایالات متحده و عربستان قرار می‌دهد تا بار دیگر گفت‌و‌گو‌ها درباره آیمک را آغاز کرده و نقش بالقوه عربستان را بازنگری کنند.
برای آمریکا، درگیر کردن دوباره ریاض نه تنها برای پایداری این کریدور حیاتی است بلکه در راستای تقویت جایگاه راهبردی بلندمدت خود در خاورمیانه نیز اهمیت دارد.
پیامدهای کریدور آیمک برای ایران
کریدور هند-خاورمیانه-اروپا، در صورت احیا می‌تواند مسیر‌های تجاری بین آسیا و اروپا را متحول کند اما برای ایران پیامد‌هایی دارد که هم جنبه تهدید دارند و هم بالقوه می‌توانند به فرصت‌های جدید تبدیل شوند.
نکته نخست اینجاست که این پروژه در طراحی اولیه ایران را به عنوان یکی از کشور‌های عضو در نظر نگرفته است و عبور آن از مسیر‌های جایگزین، ممکن است جایگاه تاریخی ایران به عنوان گذرگاه اصلی ترانزیت منطقه را تضعیف کند.
حذف ایران و کاهش نقش ترانزیتی
یکی از مهم‌ترین آثار این کریدور برای ایران، دور زدن مسیر‌های زمینی و دریایی کشور است. ایران به واسطه موقعیت ژئوپلیتیکی خود میان دریای عمان، خلیج فارس، آسیای مرکزی و اروپا، قرن‌ها بخشی از مسیر‌های اصلی تجارت بوده است.
مسیر ریلی و دریایی کریدور هند-خاورمیانه-اروپا که از بنادر هند آغاز و از طریق امارات، عربستان سعودی، اردن و فلسطین اشغالی به اروپا می‌رسد، عملاً جایگزینی برای مسیر‌های عبوری از ایران ایجاد می‌کند.
این روند، در صورت تداوم، می‌تواند سهم ایران از درآمد ترانزیت و نفوذ در تجارت منطقه را به‌طور قابل‌توجهی کاهش دهد.
ظرفیت فرصت‌سازی در صورت تغییر رویکرد
با وجود تهدید حذف از مسیر، ایران هنوز می‌تواند جایگاهی مکمل در این کریدور پیدا کند.
در صورت بهبود مناسبات با برخی کشور‌های عضو و تعریف پروژه‌های اتصال موازی یا فرعی، ایران می‌تواند به مسیر جانبی کریدور هند-خاورمیانه-اروپا بدل شود.
این مشارکت ممکن است به شکل اتصال خطوط ریلی داخلی به شبکه اصلی یا ایفای نقش در حمل‌ونقل چندشیوه‌ای و لجستیک انجام شود. تحقق چنین سناریویی نیازمند سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های نوین، ایجاد ضمانت‌های امنیتی و بازنگری در سیاست خارجی است تا شرکای منطقه‌ای اعتماد بیشتری به همکاری با ایران پیدا کنند.
پیامدهای اقتصادی و تجاری
این کریدور با کاهش زمان و هزینه حمل‌ونقل کالا، جذابیت زیادی برای شرکت‌های بین‌المللی دارد. چنین کاهش هزینه‌ای به معنای رقابت شدیدتر مسیر‌های جایگزین با مسیر‌های ایران است. اگر ایران بیرون از شبکه باقی بماند، ممکن است حجم تجارت خارجی، به‌ویژه با بازار اروپا، افت کند. اما مشارکت فعال ایران در این کریدور می‌تواند به توسعه بازار‌های صادراتی، جذب سرمایه خارجی و ایجاد فرصت‌های شغلی در بخش حمل‌ونقل و صنایع وابسته منجر شود.
ابعاد امنیتی و سیاسی کریدور آیمک
کریدور آیمک علاوه بر ماهیت اقتصادی، یک پروژه سیاسی-امنیتی نیز محسوب می‌شود. نزدیکی کشور‌های عربی خلیج فارس با اروپا و رژیم اسرائیل می‌تواند موازنه سیاسی منطقه را تغییر دهد.
این دگرگونی هم هشداری برای ایران محسوب می‌شود و هم می‌تواند انگیزه‌ای برای بازنگری در سیاست منطقه‌ای باشد.
کنارگذاشته‌شدن در چنین ابتکارهایی، خطر انزوای سیاسی و کاهش نفوذ ژئوپلیتیکی ایران را افزایش می‌دهد. در مقابل، در صورت احیاشدن این کریدور، حتی مشارکت محدود می‌تواند جایگاه ایران را در معادلات منطقه‌ای بازتعریف کند و بخشی از فشار‌های امنیتی را کاهش دهد.