مجموعه زندیه همچون نگینی درخشان بر انگشتری شهر شیراز میدرخشد. یکی از برجستهترین اجزای این مجموعه، حمام وکیل شیراز است؛ مکانی برای صیقل دادن جسم و روح و تعاملات اجتماعی در ایران قدیم. بازدید از حمام وکیل فرصتی است تا با سبک زندگی، آداب و رسوم و مهندسی حیرتانگیز عصر کریم خان زند آشنا شوید.
حمام وکیل شیراز کجاست؟
حمام وکیل در قلب بافت تاریخی شهر شیراز و در همسایگی سایر بناهای مشهور دوره زندیه واقع شده است. این موقعیت جغرافیایی ممتاز باعث شده تا گردشگران با خرید بلیط هواپیما تهران شیراز بتوانند با یک برنامهریزی ساده، از چندین اثر ثبت ملی به صورت همزمان بازدید کنند. این حمام دقیقا در غرب مسجد وکیل و در مجاورت بازار وکیل شیراز قرار گرفته که نشاندهنده اهمیت استراتژیک حمامها در شهرسازی قدیم ایران بوده است.
آدرس حمام وکیل شیراز
از نظر آدرس، این حمام در خیابان طالقانی و در نزدیکی میدان شهدا (شهرداری سابق) قرار دارد. بافت اطراف حمام وکیل، بافتی سنتی و سنگفرش شده است که پیادهروی در آن، حس و حال نوستالژیک شیراز قدیم را زنده میکند. نزدیکی این بنا به ارگ کریم خان زند نیز باعث شده تا این محور، به یکی از پرترددترین مسیرهای گردشگری در استان فارس تبدیل شود.
اگر مسافر شیراز هستید، پیدا کردن حمام وکیل احتمالا سادهترین بخش سفر شما خواهد بود؛ زیرا هر تابلوی راهنمایی در مرکز شهر، شما را به سوی این شاهکار معماری هدایت میکند.
تاریخچه حمام وکیل
حمام وکیل شیراز به دستور کریمخان زند، پادشاه عادل و خوشنام سلسله زندیه، در سال ۱۱۸۷ هجری قمری ساخته شد. کریمخان که خود را وکیلالرعایا مینامید، اهتمام ویژهای به آبادانی شهر شیراز و رفاه حال مردم داشت. ساخت این حمام بخشی از پروژه بزرگ شهری او بود که شامل مسجد، بازار، آبانبار و ارگ میشد.
هدف از ساخت این حمام، ایجاد مکانی عمومی و در عین حال باشکوه برای استفاده طبقات مختلف جامعه بود. برخلاف بسیاری از حمامهای تاریخی که مختص اشراف بودند، حمام وکیل به روی عموم مردم باز بود و همین امر، محبوبیت کریمخان را دوچندان میکرد.
حمام وکیل در شیراز
نحوه گرم کردن آب حمام وکیل
از نظر معماری و پلان حمام وکیل شیراز و نحوه گرم کردن، حمام وکیل یک شاهکار تمامعیار محسوب میشود. سیستم گرمایشی این حمام از طریق تونلهایی در زیر کف حمام تعبیه شده بود که به آن گربهرو میگفتند. آتشدان یا تون، در بخش زیرین حمام قرار داشت و آب در دیگهای بزرگ مسی (هفتجوش) گرم میشد. هوای گرم و دود حاصل از آتش، وارد دالانهای باریک زیر کف (گربهرو) میشد و پس از گرم کردن کف حمام، از طریق دودکشها خارج میگردید.
این سیستم هوشمندانه باعث میشد تا کف حمام با کمترین میزان مصرف سوخت، همواره گرم بماند و انرژی هدر نرود.
بخش های مختلف حمام وکیل شیراز
حمام عمومی شیراز دارای سلسلهمراتبی از فضاهای مختلف است که هر کدام کارکرد خاص خود را داشتند.
در ادامه به تشریح دقیق این بخشها میپردازیم.
ورودی حمام وکیل
ورودی حمام، اولین نقطه تماس بازدیدکنندگان با این شاهکار معماری است. در طراحی ورودی حمام وکیل، معماران دوره زندیه از یک هشتی کوچک با سقف گنبدی استفاده کردهاند که با یک راهروی مورب و زاویهدار به بخش اصلی متصل میشود.
این راهرو که با شیبی ملایم به سمت پایین میرود، دو کارکرد حیاتی داشته است: اول اینکه سطح حمام را پایینتر از سطح زمین قرار میداد تا از گرمای زمین برای حفظ دما استفاده شود و آبرسانی از قنوات راحتتر صورت بگیرد. دوم اینکه این دالان زاویهدار، مانع از تبادل مستقیم حرارت بین فضای بیرون و داخل میشد.
سربینه (رختکن)
که در واقع همان رختکن امروزی است، فضایی وسیع، هشتضلعی و مسقف با گنبدی بلند است که بر روی هشت ستون سنگی یکپارچه استوار شده است. سیستم مدیریت لباسها و وسایل شخصی در رختکن حمام وکیل بسیار منظم بود. هر فرد یا گروه، طاقچه و سکوی مخصوص به خود را داشت. البته سربینه تنها محل تعویض لباس نبود؛ بلکه مکانی برای استراحت، نوشیدن چای، کشیدن قلیان و گفتگوهای طولانی قبل و بعد از استحمام بود. دورتادور سربینه سکوهای سنگی تعبیه شدهاند که محل نشستن افراد بود و در زیر این سکوها، محلهایی برای قرار دادن کفشها در نظر گرفته شده بود.
میاندر (هشتی ارتباطی)
میاندر فضایی واسط و راهرویی پیچدار است که سربینه (فضای نیمهگرم) را به گرمخانه (فضای گرم) متصل میکند. میاندر با طراحی خاص خود، به بدن اجازه میداد تا کمکم با تغییر دما سازگار شود. در این بخش معمولا خدمات جانبی مانند سرویسهای بهداشتی و اتاقهای نظافت شخصی (نورهکشی) نیز قرار داشت.
گرمخانه حمام وکیل
این فضا که برای شستشو و استحمام طراحی شده، فضایی مربعیشکل با چهار ستون سنگی در میان است که طاقهای ضربی روی آنها قرار گرفتهاند. کف گرمخانه به دلیل سیستم گربهرو همیشه گرم بود و بخار آب فضا را پر میکرد تا منافذ پوست باز شود. دلاکها در این بخش حضور داشتند و خدماتی مانند مشتومال، کیسهکشی و شستشوی سر و بدن را به مشتریان ارائه میدادند.
خزینه ها
در ضلع شمالی گرمخانه، خزینهها قرار داشتند. خزینه حوضچههای بزرگی از آب گرم و ولرم بود که افراد برای آبکشی نهایی و غسل کردن وارد آن میشدند. در حمام وکیل، معمولا سه خزینه وجود داشت: خزینه آب گرم، خزینه آب سرد و خزینه آب ولرم. آب این خزینهها توسط دیگهای بزرگ مسی که در زیر آنها قرار داشت و با آتش تون گرم میشد، به دمای مطلوب میرسید.
شاه نشین و حاکم نشین
در دو طرف گرمخانه، دو شاهنشین یا بخش اختصاصی وجود دارد که از سایر قسمتها متمایز است. این بخشها که شاهنشین یا حاکمنشین نامیده میشدند، مخصوص استفاده بزرگان و اشراف بود.
حوض حمام وکیل
یکی از زیباترین عناصر بصری در حمام وکیل شیراز، حوض سنگی هشتضلعی است که در مرکز سربینه قرار دارد. این حوض نهتنها به تلطیف هوا و زیبایی فضا کمک میکرد، بلکه در گذشته دارای فوارهای بود که صدای آب را در فضای گنبدی حمام منعکس میکرد و آرامشی وصفناپذیر به وجود میآورد.
معرفی موزه حمام وکیل (موزه گرمابه)
حمام وکیل اکنون به عنوان موزه مردم شناسی گرمابه وکیل شناخته میشود. سازمان میراث فرهنگی مجسمههای مومی بسیار طبیعی را در بخشهای مختلف حمام قرار داده است تا بازدیدکنندگان بتوانند تصویری زنده از گذشته داشته باشند. این مجسمهها صحنههایی از استحمام، مشتومال، حجامت، حنابندان، کشیدن قلیان در سربینه و حتی گفتگوهای روزمره مردم و بزرگان زندیه را بازسازی کردهاند.
این موزه یکی از بهترین مکانها برای عکاسی هنری و آشنایی با فرهنگ عامه مردم شیراز است و اطلاعات بصری ارزشمندی را در اختیار گردشگران قرار میدهد. اگر ساکن استانهای شمالی هستید میتوانید با خرید بلیط هواپیما رشت شیراز خودتان را به این جاذبه برسانید.
موزه حمام وکیل
سفر به شیراز و بازدید از گرمابه وکیل
امیدواریم این راهنما توانسته باشد اشتیاق شما را برای دیدن این اثر جاودانه دوچندان کند. اگر قصد دارید به شهر شعر، ادب و تاریخ سفر کنید و در هوای دلپذیر شیراز نفس بکشید، همین حالا برنامهریزی سفر خود را آغاز کنید. برای تجربه سفری بیدغدغه و خاطرهانگیز، همین حالا قیمتهای بلیط هواپیما شیراز تهران را در وبسایت تریپ به نشانی www.trip.ir بررسی کرده و راهی شهر بهارنارنج شوید.